*
Mensen die nooit naar musea gaan en kunst maar saai vinden, betalen hoge entreeprijzen voor een nieuwe kunstervaring. Begeleid door luide muziek ondergaan ze in enorme hallen wisselende videoprojecties die langs wanden en vloeren gutsen. In deze stortvloed doemen delen van schilderijen op van kunstenaars, zoals Vincent van Gogh, Gustav Klimt of Marc Chagall. Zo dompelt men zich onder in een Art & Music Immersive Eperience, die zo’n 45 minuten duurt, maar in een loop is gemonteerd.1)
Culturespaces, beheerders van monumenten en musea, hebben dit in gang gezet.2) De stormachtige ontwikkeling van digitale technologieën in de 21ste eeuw maakten het voor hen mogelijk om digitale kunstcentra op te richten. Zij realiseerden in 2018 Atelier des Lumières in Parijs waarna er kunstcentra met een vast recept over de wereld werden uitgerold. Op ongewone locaties worden digitale shows gehouden met werken van bekende kunstenaars, vergezeld door willekeurige muziek. De shows moeten indrukwekkend, maar laagdrempelig zijn; kennis van kunst is niet nodig. Culturespaces wil cultuur aan vermaak koppelen, maar er is eveneens het educatieve doel om over de wereld verstrooide kunstwerken digitaal bijeen te brengen, opdat verschillende generaties kunst op één plek kunnen ontdekken.
Dat Van Goghs zonnebloemen tot bomen uitgroeien en zijn sterrenhemel over de vloer zwiert, lijkt het publiek niet te deren.3) Gewend aan film- en televisiebeelden voelt zo’n show vertrouwd en, vanwege het extra spektakel, ook bijzonder aan. Kunstcritici moeten hier niets van hebben. Zij vergelijken de shows met themaparken en komen zo nauwelijks toe aan kritiek op het gebruik van bestaande kunstwerken.
Kunstwerken worden hier niet echt vernietigd, toch zijn de shows iconoclastisch. Schilderijen verliezen hun kaders, hun voorstellingen worden verknipt en vrij knullig geanimeerd. Delen worden dramatisch uitvergroot, in beweging gezet en doorzichtig, waarbij verfkleuren in lichtkleuren veranderen. Wat er overblijft is een kolkende soep van beelden.
Het educatieve streven van Culturespaces blijkt slechts reclame te zijn, want bezoekers ontdekken hier geen kunst. De kunstwerken zelf verdwijnen in een ‘totaaltheater’ waarin de samenhang van hun vormen en betekenissen teloorgaat. De shows zijn ook geen gesamtkunstwerken, zoals Richard Wagner die voorstond; in zijn opera’s leidden verschillende kunstvormen tot versterking van de inhoudelijke samenhang.4) De digitale shows zijn meer verwant met panorama’s en diorama’s uit de 19de eeuw die kunstgrepen toepasten om bijzondere ervaringen op te roepen.5)
Er is meer mis met deze shows, zoals blijkt door karakterisering van de digitale producties van teamLab. Dit is een internationaal collectief (2001) van kunstenaars, programmeurs, animators en architecten uit Tokio. Ze richten over de hele wereld digitale kunstcentra op en hebben musea met permanente tentoonstellingen. teamLab wil met behulp van digitale technologie ‘de verbanden tussen kunst, de wereld en nieuwe manieren van waarnemen onderzoeken’. Anders dan bij statische kunst is digitale kunst bewegend en steeds veranderend. Digitale technieken zijn immaterieel en de werken zijn interactief. Traditionele grenzen tussen de wereld van het kunstwerk en de wereld van het publiek verdwijnen. Bezoekers hebben geen vast standpunt: ze bewegen vrij in de gedeelde ruimte en kunnen door hun acties het werk meebepalen.6)
Als digitale technologie wordt toegepast op schilderkunst, zoals in de shows, is de virtuele dood van kunstwerken gegarandeerd. Wel kan de technologie ertoe bijdragen dat naast de bestaande kunstvormen een nieuwe kunstvorm ontstaat en teamLab doet een stap in deze richting. Het collectief heeft echter ook andere doelen. Taal en logica brengen, volgens hen, grenzen aan in de complexe, vervloeiende werkelijkheid en zijn daarom verdacht. Digitale kunst toont daarentegen continuïteiten. Zij kan een digitale natuur scheppen die de echte niet aantast, maar meewerkt aan de eenwording van mens en wereld. Dit klinkt als een mengsel van anti-intellectualisme en salon-Boeddhisme met een snufje klimaatbewustzijn dat de effecten van digitale kunst overschat en de rol van het intellect bij het omgaan met de werkelijkheid onderschat. En hiervan getuigen de werken van teamLab die op het ervaren van zoetige schoonheid en op overweldigende zintuigelijke indrukken gericht zijn; even leeg als de digitale kunstshows.
De kunsthows gebruiken zowel bestaande kunstwerken als digitale technologie op oneigenlijke manieren en kunnen geen nieuwe kunstvorm opleveren. Maar de huidige pogingen van teamLab, en andere kunstcollectieven, kunnen daar wel toe leiden. Dan moet de zweverigheid verdwijnen, zodat kunstenaars individueel of collectief de technologie kunnen verbinden met thema’s die hen werkelijk aangaan, opdat er kunst wordt gemaakt die al onze vermogens uitdaagt.7)
KATALIN HERZOG
* Vincent van Gogh, Landschap in Saint-Remy, 1889. (Voor zover bekend is dit schilderij nog niet gebruikt voor een immersive show. Het laat zien dat ook statische kunstwerken, zoals schilderijen, immersief kunnen werken.)
Deze column is gepubliceerd in de KunstKrant, 27ste Jg. nr. 6, November/December 2023, p. 9.
....................................
NOTEN (na publicatie toegevoegd):
1. Bezoekers mogen in de shows blijven, zolang ze willen. Als ze in de loop terechtkomen, kan zo'n ervaring een bijna psychedelische werking verkrijgen.
2. Culturespaces is een private en commerciële onderneming, in 1990 opgericht door Bruno Monnier in Frankrijk. https://culturespaces.com/en
3. Het werk van Vincent van Gogh wordt het vaakst gebruikt voor immersieve shows, mede omdat Van Gogh tegenwoordig als de meest 'auratische' kunstenaar geldt. Het begrip aura werd in de jaren dertig door Walter Benjamin geformuleerd voor kunst die oorspronkelijk een cultische/religieuze functie had. In de renaissance is de aura overgegaan van de religieuze naar de profane kunst, waarbij de 'cultuswaarde' van kunstwerken plaats maakte voor de 'tentoonstellingswaarde'. De fotografische reproductie zorgde ervoor dat kunst democratisch werd en dit betekende voor Benjamin het einde van de auratische kunst. Wel ging volgens hem in de film de aura van het kunstwerk over op de geconstrueerde aura, de sterstatus, van de acteur.
In het geval van Van Gogh (en ook andere beroemde kunstenaars) is iets soortgelijks gebeurd, maar dan ingewikkelder. De aura van kunst met een tentoonstellingswaarde werd overgenomen door de geconstrueerde aura van kunstenaars (de 'ster') en via hen naar de reproducties van hun werk. Hiervan profiteren de immersieve shows die zowel de sterstatus van kunstenaars als de digitaal bewerkte reproducties van hun werk gebruiken om een nieuwe soort auratische kunst te maken. Zie de tekst: 'Wel of geen aura?' op deze blog: https://kunstzaken.blogspot.com/2017/10/strijden-met-de-aura.html
Niet alleen commerciële ondernemingen, maar ook musea maken producties, verwant aan de immersieve shows. Zo heeft het Van Gogh Museum in Amsterdam een digitale Meet Vincent van Gogh Experience geproduceerd, waarin de sterstatus van de kunstenaar wordt benadrukt. Zijn werk wordt door de digitale verwerking niet verknipt, wel enorm vergroot, soms (onnodig) geanimeerd en voorzien van auditieve toevoegingen. Zo'n 'digitale tentoonstelling' is minder commercieel en meer educatief dan de immersieve kunstshows, maar wordt wel als een 'totaalervaring' geafficheerd. https://www.vangoghmuseum.nl/nl/over/samenwerken/meet-vincent-van-gogh-experience
Toch is het museum niet vies van samenwerkingen met commerciële partijen. Ter gelegenheid van het 50 jarige jubileum in 2023 ging het museum een samenwerking aan met de Japanse 'mediafranchise' Pokemon, opgericht door Satoshi Tajiri in 1995. Een deel hiervan bestond uit het tonen van 'Pokemon-schilderijen' naar aanleiding van werken van Van Gogh. Hoewel de tentoonstelling vooral op kinderen was gericht, veroorzaakte het museum een rel met de uitgave van een Pokemon-kaart die als bijzonder verzamelobject voor grof geld werd verhandeld.
https://www.vangoghmuseum.nl/nl/van-gogh-museum-x-pokemon
4. In een Gesamtkunstwerk worden verschillende kunstvormen met elkaar verbonden. De term komt van Richard Wagner (1813-1883), een Duitse componist die in zijn opera's het verhaal (de libretto), de muziek, de kostuums, het decor en de belichting samenbracht om de inhoud van zijn werk te versterken.
5. Voor meer informatie over panorama's en diorama's, zie de tekst: 'The Importance of Wandering' op deze blog. https://kunstzaken.blogspot.com/2020/01/the-importance-of-wandering-een-nieuw.html
6. De grootste verdienste van teamLab is dat het collectief in zijn doelen het karakter van de nieuwe digitale kunstvorm heeft gedefinieerd. https://www.teamlab.art/
7. Voor mij houdt kunst meer in dan een show: een opvoering om mensen te vermaken of om indruk op hen te maken. Om dit te verduidelijken maak ik gebruik van de volgende uitgangspunten:
-Kunst is niet alleen een culturele, maar ook een intellectuele praktijk,
-Kunst hoeft niet nuttig te zijn voor andere doeleinden,
-Kunst hoeft niet te beantwoorden aan heersende normen en waarden.
Deze ideeën zijn afkomstig uit de kunstfilosofie en zijn verwant aan, maar komen niet helemaal overeen met de autonomie van de kunst. Ze laten vooral mogelijkheden van de kunst zien die in bepaalde perioden (zoals nu in de 21ste eeuw) dreigen onmogelijkheden te worden.
Zie ook mijn kritiek op een radicale opvatting van de autonomie van kunst in de tekst 'Dromen van autonomie' op deze blog: https://kunstzaken.blogspot.com/2009/06/dromen-van-autonomie.html
