“Hier blitzt, dort donnert es, der ganze Aether stürmt,
Die Fluten sind auf Flut, und Wolk auf Wolk gethürmt,
Das Schiff zerscheitert itzt, und mir ... ist nichts geschehn,
Weil ich dem Sturme nur vom Ufer zugesehen.”1
In 2007 nam Radek Dabrowski het besluit om te gaan reizen, bij voorkeur naar dunbevolkte en moeilijk begaanbare oorden. Hij wilde zijn atelier verlaten om op zoek te gaan naar directe ervaringen in en van de natuur. Die behoefte had hij al in 2003 gevoeld bij het zien van het schilderij 'Der Wanderer über dem Nebelmeer' (1818) van Caspar David Friedrich in de Hamburger Kunsthalle.2 Het schilderij toont een man in tegenlicht op de rug gezien, een zogenaamde rugfiguur, die op een rotspunt staat en over een dal uitkijkt vol met nevelslierten, waaruit donkere rotsen opdoemen. In de blauwe verte tekenen zich gesluierde, hoge bergen af waarboven een mysterieus licht de wolken beschijnt. Dit schilderij wordt vaak met de sublieme ervaringen geassocieerd die landschapsschilders uit de romantiek in hun werk trachtten op te roepen. Radek was zeer onder de indruk van het werk, maar het zette hem niet aan tot het schilderen van landschappen. Eigenlijk wilde hij ook niet naar het schilderij zelf kijken, maar zich met de ‘Wandelaar’ vereenzelvigen en zo ervaren wat het betekent om op zo’n rotspunt balancerend, overgeleverd te zijn aan de grootsheid van de natuur.
Zijn reislust voerde de kunstenaar naar verschillende landen in Europa, Noord- en Zuid-Amerika, Noord-Afrika en Zuidoost-Azië en hij gaat nog door met reizen. Op weg naar overweldigende plaatsen, ervaart hij de natuur als een ‘wild dier’, vaak vijandig en gevaarlijk, maar ook als een boeiende entiteit waar je mee kan leren omgaan. Dit is ook nodig, want gedurende zijn tochten raakt hij vaak uitgeput en komt hij in zeer oncomfortabele of zelfs in zulke gevaarlijke situaties terecht dat hij voor zijn leven moet vrezen. Radek zoekt niet expliciet naar het gevaar, maar hij vermijdt het ook niet als het op zijn pad komt. Hij levert zich over aan onverwachte gebeurtenissen en onmetelijke ruimtes om de lethargie van het dagelijks leven van zich af te schudden en het bekende ritueel van het atelier te doorbreken. Op deze wijze wil hij zijn lichamelijke en geestelijke vermogens testen, zien wie hij eigenlijk is en leren om een betere schilder te worden.
Voor zo’n reis maakt Radek slechts minimale plannen. Hij kiest een geschikte locatie uit, maar als hij daar eenmaal is, laat hij zich door het toeval leiden. Soms gaat hij alleen op weg, soms krijgt hij reisgenoten om door de natuur te trekken, dat wil zeggen door landschappen met zo weinig mogelijk menselijk ingrijpen. Wel heeft hij zich voorgenomen om telkens een foto van zichzelf te maken, naar analogie van de Wandelaar van Friedrich, als hij een ‘grens’ bereikt, waar een volgende stap riskant of gevaarlijk zou zijn. Zo’n foto wordt met behulp van een zelfontspanner gemaakt of door een reisgenoot genomen en meestal is de kunstenaar op de rug gezien, terwijl hij over het landschap uitkijkt, een pad zoekt of vervolgt. Over deze foto’s schrijft hij het volgende: “De belangrijkste foto’s zijn die waar de weg ophoudt. Dan is het de opname van een moment van grote vreugde en het meteen daaropvolgend dieptepunt. Dit is het einde van mijn pad; de volgende stap zou de dood betekenen. En dan ben ik al door een hel gegaan om zo’n wonderlijk eindpunt te bereiken. Maar al voel ik mij euforisch, ik ben ook weleens teleurgesteld en wil dan snel aan een volgende tocht beginnen. Daarom zijn er eveneens foto’s die laten zien dat ik wegloop, op zoek naar een nieuw, uitdagend avontuur.”
Radek ziet de foto’s als documenten van zijn denkprocessen en als beloningen voor de moeizame weg naar zo’n plek in de natuur. Indien de weg gemakkelijk bleek, is het maken van een foto ook niet de moeite waard en soms is hij geestelijk en lichamelijk te uitgeput om nog een foto te kunnen maken. De ervaringen die hij onderweg heeft opgedaan, zijn belangrijk voor de foto’s die daardoor in stemming van elkaar verschillen. Voor de kunstenaar vormen ze ook zichtbare herinneringen aan de ervaring waarnaar hij streeft en die hij als ‘het sublieme’ benoemt. Hiermee toont hij zich een erfgenaam van een meer dan twee eeuwen oud verlangen dat een bijzondere structuur heeft.
De term ‘subliem’ werd in de 18de en 19de eeuw gebruikt om er een nieuwe soort ervaring, eerst in de natuur en later ook in de kunst, aan te duiden. Vanaf de 15de tot en met de 18de eeuw waardeerde men vooral het ‘schone’ (het mooie en harmonische) zowel in de natuur als in de kunst. In de 18de eeuw begon men echter ook de woeste en oneindig lijkende natuur te appreciëren, die vanwege haar kracht en omvang het harmonische te boven gaat. Natuurverschijnselen, zoals hoge bergen, uitbarstende vulkanen en stormachtige oceanen, ervoer men als bedreigend, maar ook als zeer spannend. Zulke paradoxale gevoelens zouden voor de verheffing van de menselijke ‘ziel’ zorgen, omdat men op deze manier via de grootsheid van de schepping boven zichzelf uitsteeg en in contact kon treden met de Schepper zelf. En deze ‘heerlijke verschrikking’ of de ‘verschrikkelijke vreugde’ noemde men naar aanleiding van een verheven retorische stijl uit de eerste eeuw na Chr., het sublieme.3 Het duurde dan ook niet lang voor het sublieme ook tot de schilderkunst doordrong. In de tweede helft van de 18de eeuw was het al zo ingeburgerd dat ook filosofen zich aan de bestudering van het begrip en de bijbehorende gevoelens gingen wagen. Edmund Burke schreef in Engeland (1757) een verhandeling over de aard van het schone en het sublieme en Immanuel Kant analyseerde in Duitsland (1790) het karakter van en de voorwaarden voor sublieme ervanringen.4
Volgens Burke roepen waarneembare eigenschappen van natuurlijke objecten of van kunstwerken emoties bij ons op, doordat we er fysiek en psychisch op reageren. Bij enorme, onbevattelijke objecten en gebeurtenissen in de natuur, zoals stormen, schipbreuken, gletsjers en vulkaanuitbarstingen, maar ook bij grootse onderwerpen in de kunst zoals de Apocalyps of het Laatste Oordeel, ervaren we sterke emoties die met ons gevoel van zelfbehoud te maken hebben. Alles wat ons aan pijn en gevaar herinnert, dus ons leven zou kunnen bedreigen, roept de sterkste emotie op die we kunnen voelen en ervaren van het sublieme. Dit kan gekarakteriseerd worden als opperste verbazing vermengd met afgrijzen. Indien pijn en gevaar te dichtbij komen, ervaren we slechts de verschrikking die het einde van ons leven aankondigt. Als echter enige afstand bestaat, er dus geen directe bedreiging en slechts een vleugje pijn aanwezig zijn, voelen we een bijzondere verrukking waarin het afgrijzen nog enigszins doorklinkt. Bij Burke is het belangrijk dat pijn en angst, zij het in geringe mate, in zo’n ervaring meeklinken, want pas dan hebben we met het sublieme te maken. Eerst vreesden we voor ons leven, toen bleken we toch veilig te zijn en als reactie daarop ervaren we ‘het sublieme gevoel om echt te leven’. Ook minder heftige spanningen en problemen, die we moeten overwinnen en oplossen, kunnen voor opwekkende gevoelens zorgen, daar ze de saaiheid van het gewone leven doorbreken en ons voor melancholie en wanhoop bewaren. Ze functioneren als een dagelijks medicijn, maar kunnen in intensiteit niet op tegen de hevige emotie van het sublieme.5
Kant ging gedeeltelijk door op de ideeën van Burke. Ook bij hem heeft het sublieme te maken met zeer grote, overweldigende en oneindig lijkende objecten in de natuur en de cultuur. Maar terwijl Burke het sublieme op fysieke en psychische reacties baseert, heeft het sublieme bij Kant met de menselijke cognitie en subjectiviteit te maken. Als we met gigantische objecten worden geconfronteerd, willen we die in hun totaliteit in ons opnemen, wat niet lukt. Ons waarnemingssysteem is niet in staat om het geheel te vatten en hierdoor voelen we spanning en frustratie. De waarneming faalt, maar de menselijke geest heeft, volgens Kant, toch een uitweg in de rede, of zoals we nu zeggen de verbeeldingskracht. Bij Kant bevat de rede ‘regulatieve ideeën’, bijvoorbeeld over de menselijke ziel, god, het oneindige en de wereld als totaliteit. Geen van deze kunnen we zintuigelijk ervaren, maar met gebruikmaking van de rede zijn we wel in staat om ze te denken (we zouden nu zeggen: voorstellen). Dit motiveert ons om op onderzoek uit te gaan en drijft ons om imaginaire doelen te bereiken. Hoewel we het oneindige buiten ons niet kunnen vatten, kunnen we volgens Kant, ons wel naar binnen keren om de oppermachtigheid van onze eigen geest te ervaren. Zo komen we de frustratie te boven en voelen we bewondering, niet voor iets buiten ons, maar juist in ons. Op een dergelijk moment verheffen wij ons als het ware boven de natuur en ervaren ‘het sublieme gevoel van het zelf’.6
De theorieën, die hier kort zijn samengevat, gingen in de 19de eeuw eerst deel uitmaken van het gedachtengoed van romantische kunstenaars om vervolgens tot de hele westerse cultuur door te dringen. Tegenwoordig zijn de ideeën en gevoelens die ze bevatten, samen met beelden van ‘sublieme landschappen’, in de dagelijkse cultuur opgenomen, maar wel in een verwaterde vorm. Dit is bijvoorbeeld te merken in de reclame, waarin het sublieme vaak op clichématige wijze gebruikt wordt. Hedendaagse kunstenaars bevinden zich echter in een enigszins andere situatie. Zij beschikken over de ‘onbewuste kennis’ van het sublieme binnen de cultuur, maar door hun opleiding bezitten zij er eveneens theoretische noties over. Bij Radek is dit het geval, maar hij is niet met theorieen bezig. De theoretische noties zijn al geruime tijd in zijn visie op de wereld en in zijn ideeën over het kunstenaarschap opgenomen. Dit is goed te merken als zijn hierboven weergegeven strevingen en verlangens tegenover de theorieën van Burke en Kant worden geplaatst. Net als bij Burke en Kant gaat het Radek om grootse en onbevattelijke objecten, vooral in de natuur. Als hij tijdens zijn reizen met het onbevattelijke wordt geconfronteerd, ervaart hij wat Burke als de sublieme ervaring beschrijft: een groot gevaar, de daaruit voortkomende vrees voor het behoud van het leven en, bij het wijken van gevaar en vrees, het euforische gevoel om echt te leven. Het idee van Burke dat het overwinnen van spanningen en het oplossen van problemen de gezapigheid van het dagelijkse leven kunnen doorbreken, is ook bij Radek aanwezig; al kiest hij niet voor een dagelijkse dosis, maar voor grote uitdagingen. Sommige van zijn doelen, bijvoorbeeld het testen van zijn lichamelijke en geestelijke vermogens en het leren kennen van zichzelf, vertonen bovendien enige gelijkenis met het Kantiaanse sublieme, waarin de verheffing van de eigen geest centraal staat. Deze theoretische noties vormen met elkaar vermengd de leidraad voor een ‘praktijk’, zoals uit een beschrijving van enkele van Radeks foto’s, gecombineerd met zijn schriftelijke commentaren, zal blijken.7
Al eerder werd genoemd dat de kunstenaar gedurende zijn reizen foto’s van zichzelf (meestal op de rug gezien) maakt. Slechts een enkele keer draait hij zich om en zien we iets van zijn gezicht. De foto’s zijn soms in zwart-wit, als de kleur niet relevant is, en soms in kleur, maar de meeste hebben een dramatische belichting die aan bewerking te danken is.8 Meestal zien we Radeks gestalte in tegenlicht. In sommige foto’s verkent hij eerst het terrein of loopt hij een pad af op weg naar een speciale plek. Zo zien we hem als een zwart figuurtje in de ruige Atacama woestijn in Chili als hij in de richting van hoge bergen op de achtergrond loopt (getiteld: ‘Salar’). Een dreigende lucht boven het landschap lijkt een storm te voorspellen. Hij volgt hier een bestaand pad, maar elders in de Atacama is dat niet het geval; het zwarte mannetje moet in een uitgestrekt geiserveld nog zijn eigen weg vinden (‘Geysers’). Dat die weg niet zonder gevaren is, garanderen de dampende geisers die elk moment in hoge, hete waterstralen kunnen uitbarsten. In de witte gipsduinen van het White Sands National Monument (New Mexico, VS) is er niet eens de mogelijkheid van een pad. De zwarte figuur loopt nu door een uitgestrekte zandvlakte, aangetrokken door een lichtstaal die door de wolken breekt en hem naar oneindige verten lokt (‘Ray’).
Dan bereikt de kunstenaar één van zijn bestemmingen, in dit geval het eiland Santorini in Griekenland dat gevormd werd toen in de oudheid een vulkaan ontplofte.9 Hij verkent de omgeving, zoekend naar een uitweg die op het halfcirkelvormige archipel nergens te vinden is (‘Mapping’). Het zwarte figuurtje staat nu verloren op een rotspunt aan de rand van de enorme, met water gevulde caldera. Het einde van het pad is bereikt; een stap vooruit zou de dood betekenen (‘Lost’). Toch verlangt hij ernaar om verder te gaan, van de rots af te stappen of misschien wel weg te vliegen, zoals de vogels aan de horizon (‘Birds’). De foto’s laten iets zien van de moeilijke weg naar de sublieme ervaring. Steeds doorkruisen andere zaken de verwachte euforie. Lopend op de granietformaties van Prescott (Arizona, VS), lijkt het onderzoeken van het terrein het belangrijkst (‘Granite’). Staand op de rotsen van Cibola National Forest (New Mexico, VS) is er nog de aarzeling of dit wel de juiste plek is (‘Cibola’) en op de rand van de Grand Canyon (Arizona, VS) maken de gelaagdheid van de diepte en de schoonheid van de kleuren de meeste indruk op de kunstenaar (‘Absorb’).
Deze foto’s komen in de nabijheid van Friedrichs schilderij, met de Wandelaar als personificatie van de sublieme ervaring, maar formele gelijkenissen willen nog niet zeggen dat de foto’s en het schilderij met elkaar overeenkomen. Gedurende het lange en arbeidsintensieve proces van het componeren en schilderen, heeft Friedrich meerdere ervaringen van een wandelaar tijdens zo’n tocht, in het sublieme moment samengebald. In tegenstelling hiermee kan de snelle fotografie vele aspecten van verschillende zoektochten vangen. Daarom kan er van meerdere rugfiguren een soort film worden samengesteld die een opeenvolging van situaties toont: voor, gedurende en na het sublieme moment. Het toppunt van de ‘film’ vormt de foto uit Torres del Paine in Chili (‘Fruition’). In de hiervoor beschreven foto’s is de kunstenaar klein, in beweging of we zien hem in een enigszins aarzelende houding, maar nu torent hij hoog boven het landschap uit. Met iets gespreide benen staat hij ferm op de hoge rots, zijn armen strak langs zijn lichaam en zijn profiel door de zon beschenen. Het gespannen, donkere lichaam, het belichte profiel, waarvan we nog net de blik op het landschap kunnen volgen, maken het voor ons aannemelijk dat hij in een bijzondere emotionele staat verkeert, of zoals hij het zelf schrijft, de ‘vervulling’ heeft bereikt. Maar een dergelijk moment kan van korte duur zijn; een gevoel van teleurstelling, met Burke gezegd het beetje pijn en vrees dat altijd deel van de sublieme ervaring uitmaakt, breekt door de euforie heen (‘Letdown’). Voor het eerst zien we de kunstenaar driekwart naar ons toegewend, als hij in het Nationalpark Säksische Schweiz in Duitsland van de rots afstapt. Een helder, koel licht overspoelt het landschap en correspondeert met het besef van de alledaagse werkelijkheid.
Hoewel in het denken van Burke en Kant het proces en het moment impliciet aanwezig zijn, ligt de nadruk bij beide filosofen op het laatste. Zij zijn het oneens over het karakter van het sublieme moment, maar moderne onderzoekers hebben ontdekt dat het sublieme proces altijd, dus ook bij de genoemde filosofen, dezelfde structuur heeft.10 Eerst is er een confrontatie met iets wat zeer groot, gevaarlijk of machtig is, gevolgd door een crisis die zich in vrees en frustratie uit, waarna er een oplossing komt dat met opluchting en een hevige vreugde gepaard gaat. In de eerdere beschrijving van de foto’s van Radek blijkt dat het hem om het sublieme proces gaat, waarvan het moment een onderdeel kan zijn. Bovendien geven de foto’s er aanleiding toe om het proces als cyclisch te zien en te begrijpen dat de reeks gevoelens die bij het sublieme horen niet volgens een strak schema verlopen.11 Bij elke avontuurlijke reis, die Radek onderneemt, treden angst, frustratie en opluchting veelvuldig op, ook als hij niet met iets totaal onbevattelijks wordt geconfronteerd. Soms mist hij het sublieme moment, doordat hij afgeleid wordt door zijn eigen preoccupaties. En als hij wel sublieme momenten beleeft, kunnen die onderbroken worden door een gevoel van teleurstelling.
Bij deze interpretatie van Radeks foto’s is onder andere gebruik gemaakt van zijn commentaren, waarin hij zijn gevoelens beschrijft op de verschillende plekken waar de foto’s zijn genomen. Sommige elementen van de interpretatie zouden onmogelijk zijn geweest zonder deze teksten en kennis van de theorieën. Maar de beelden geven zelf ook iets prijs, hoewel emoties er niet direct aan af te lezen zijn. Schilders uit de romantiek wisten al dat dergelijke complexe en paradoxale ervaringen als het sublieme niet afgebeeld, slechts opgeroepen kunnen worden. Om dit te bewerkstelligen, pasten zij artistieke procedés toe die de verbeelding van beschouwers openen en aan het werk kunnen zetten. Dergelijke procedés zijn eveneens in de foto’s van Radek te vinden die ook op beschouwers gericht zijn, al zijn er verschillen in het gebruik van de ‘kunstgrepen’.
Als we een reproductie van de Wandelaar van Friedrich en Radeks foto uit Torres del Paine in Chili (‘Fruition’) naast elkaar bekijken, kunnen we de overeenkomsten en verschillen in de gebruikte procedés nagaan. In beide beelden staat een rugfiguur centraal, niet in volledig tegenlicht. Hij tekent zich groot af tegen een bergachtig landschap waarbij het landschap en de figuur compositorisch op elkaar betrokken zijn. In beide beelden dragen de compositie, de belichting en de kleurstelling bij aan de suggestie van een bijzondere ervaring. Maar hier houden de overeenkomsten op. De protagonist in het schilderij is een anonymus, terwijl de foto de kunstenaar toont. Het landschap op het schilderij is uit meerdere vergezichten samengesteld, waarbij het zachte, nevelige kleurperspectief voor het effect van oneindigheid zorgt. Daarentegen laat de foto een gedetailleerde uitsnede van één bestaand landschap zien. De belichting is dramatisch, maar niet onnatuurlijk en de oneindigheid wordt hier naast het kleurperspectief ook door de coulissenwerking van het landschap en de wolkenpartijen geïmpliceerd.
(Caspar David Friedrich, 'Der Wanderer über dem Nebelmeer', 1818)
('Fruition')
De verschillen worden mede veroorzaakt door de procedés en de gebruikte media, maar komen ook voort uit historische ontwikkelingen van opvattingen en gebruiken. In de tijd van Friedrich moest het grote publiek nog met het idee van het sublieme vertrouwd raken. De anonieme figuur in het schilderij hielp hen om als het ware de plaats van de Wandelaar in te nemen en het landschap, met de mysterieuze belichting, bevestigde het pantheïstische levensgevoel van vele 19de -eeuwers.12 Ondanks dat er in de foto’s een specifiek individu centraal staat, waardoor het beeld persoonlijker wordt, vergemakkelijkt de rugfiguur ook nu nog de identificatie, omdat we ons zo meer op het totale beeld kunnen concentreren, zonder door een gezichtsuitdrukking afgeleid te worden. Toen het schilderij in de 19de eeuw gemaakt werd, moest de werking ervan buitengewoon zijn geweest, aangezien niet iedereen naar overweldigende oorden kon reizen en de ervaring van het sublieme dus niet uit eigen ervaring kende. Tegenwoordig kunnen we naar de meest wilde plekken reizen, maar we doen dat bij voorkeur strak georganiseerd, waardoor sublieme ervaringen nauwelijks een kans krijgen. Wel kunnen we des te meer quasi-ervaringen opdoen via ‘prachtige’ foto’s en ‘adembenemende’ films die ons het zogenaamde ‘sublieme’ laten zien. In onze van spektakels verzadigde cultuur wordt het buitengewone zo vaak opgevoerd en gereproduceerd dat het tot doorzichtige clichés is verworden.13 Hoe moeten we Radeks zoektocht naar het sublieme en de erbij behorende foto’s begrijpen in een tijd, waarin we via de media dagelijks grote aantallen ‘sublieme clichés’ voorgeschoteld krijgen?
Deze vraag kan alleen beantwoord worden, nadat Radeks belangrijkste doelen, die hij met behulp van zijn reizen wilde realiseren, besproken zijn. Zoals vermeld, wilde hij zijn lichamelijke en geestelijke vermogens testen om zichzelf te leren kennen en een betere schilder te worden. Na tien grote reizen kan Radek nu zeggen dat hij inderdaad veel over zichzelf geleerd en zichzelf ook veel heeft aangeleerd. Op zijn atelier was hij eerst een zorgvuldige planner die traag op onverwachte situaties reageerde. Vanwege de extreme uitdagingen die hij tijdens zijn reizen onderging, weet hij nu dat hij kan improviseren, problemen aan kan die eerst onoplosbaar leken en uitwegen kan vinden uit benarde situaties. Gedurende zijn avonturen vielen het vertrouwde en het veilige vaak weg en alleen het gevecht met de natuur bleef over die hij per se moest winnen. Radek leerde dus om stress uit te houden en paniek te beheersen. Hierdoor nam zijn reactiesnelheid toe, werden zijn zintuigen scherper en raakte hij ook meer zelfverzekerd. Hij heeft dus veel geleerd wat hem ook bij het werken op het atelier kan helpen, maar niet iedere kunstenaar gaat bijvoorbeeld naar Vuurland om aldaar zijn zelfkennis te doen toenemen en zijn kunstenaarschap te optimaliseren. Radek deed dit wel, toen hij begon te beseffen dat het reizen een overtreffende trap zou kunnen bieden van alles wat hij op het atelier kon meemaken. Hij verbond dus op impliciete wijze het creatieve met het sublieme.
Behalve de theorieën van Burke en Kant bestaat er ook een hedendaagse theorie die het sublieme met het creatieve verbindt. Deze stamt van de Nederlandse filosoof Renée van de Vall die (1994) op grond van het conflict tussen het vertrouwde en het nieuwe een overeenkomst zag tussen de sublieme ervaring en het creatieve proces.14 Veel kunstenaars kennen het gevoel van spanning als ze van het bekende willen afwijken om iets totaal nieuws te maken. Vaak voelen zij zich dan angstig en onzeker en ze komen in een soort chaos terecht. Toch willen ze hun geest openen voor het onbekende en ze proberen door te werken, totdat er iets nieuws opdoemt.15 Op zo’n moment wijkt de spanning en de kunstenaar voelt een grote vreugde door de onverwachte reikwijdte van zijn eigen creativiteit. Dit proces volgt de structuur van confrontatie, crisis en oplossing die we bij het sublieme proces al tegenkwamen. Ook is er een analogie tussen het ontdekken van de mogelijkheden van de eigen creativiteit bij de kunstenaar en het gevoel van verheffing volgens Kant, als het subject van de superioriteit van zijn eigen geest gewaar wordt. Binnen het creatieve proces is echter geen aanleiding van buiten nodig, zoals die bij Burke en in bepaald opzicht ook bij Kant voor het sublieme gold. Dit proces voltrekt zich intern in de geest van een kunstenaar (of een denker). De conclusie van Van de Vall is dat alle vormen van creativiteit dezelfde dynamiek kennen: “tussen angst en onzekerheid aan de ene kant en het delight van een nieuwe visie of vorm aan de andere kant.”16
In dit licht bezien is het besluit van Radek om naar verre oorden af te reizen, begrijpelijk. Hij koos wel voor een externe oorzaak en hij nam drastische beslissingen waardoor hij regelmatig aan ernstige gevaren werd blootgesteld. De behoefte om echt te ervaren en echt te leven, met daarbij een zekere hang naar avonturen, kregen bij hem de overhand. De extreme ervaringen die hij heeft opgedaan, zullen er niet voor zorgen dat hij in technisch opzicht beter gaat schilderen. Maar hij heeft veel geleerd over zijn mogelijkheden en heeft zichzelf ook optimaal getraind om veel aan te kunnen. Daarom is hij in staat om overal en ten alle tijden naar zijn eigen adagium te handelen: “Schud de lethargie van je af en brand je vingers aan de werkelijkheid”.17
De foto’s met de rugfiguren maken deel uit van het radicale ‘trainingsprogramma’ dat de kunstenaar zichzelf heeft opgelegd. Toch heeft hij zorgen over hun status: zijn ze alleen documenten van zijn denkprocessen en ervaringen of toch kunstwerken die aan anderen getoond moeten worden en hoe verhoudt dit presenteren zich tot zijn eigen opvattingen over het opdoen van directe ervaringen? Al tijdens zijn opleiding had Radek veel kritiek op de hedendaagse cultuur, waarin we voornamelijk via de media met de werkelijkheid omgaan en zo slechts tweede- en derdehands indrukken opdoen. Op den duur besefte hij echter dat zijn kritiek niet specifiek de mediacultuur betrof – hoewel hij zich eraan bleef ergeren – maar dat hij problemen heeft met de onechtheid en onwaarachtigheid van de cultuur in het algemeen. Met lede ogen ziet hij aan hoe overheden, instituten en de sociale media onze geest met leugens vullen om ons te kunnen manipuleren. En hij blijft de noodzaak benadrukken zoveel mogelijk directe ervaringen op te doen die ons een maatstaf voor echtheid kunnen bieden. Radeks verlangen naar het sublieme maakt dus onderdeel uit van zijn strijd tegen alles wat gezapig, gemakkelijk en onecht is. Mede daarom vraagt hij zich af welke status zijn foto’s hebben. Ze komen immers via een medium tot stand en worden aan anderen getoond die op deze wijze met nog meer tweedehands indrukken te maken krijgen dan waarmee ze al dagelijks worden overladen.
Dit lijkt een dilemma dat iemand ertoe zou kunnen brengen nooit meer kunstwerken te maken, daar kunst noodzakelijkerwijs media gebruikt. Zijn Radeks foto’s wel te vergelijken met de spectaculaire beelden binnen onze cultuur? Of horen ze toch meer bij zijn vroegere werk? Zijn eerdere schilderijen en video’s zette hij in om beschouwers wakker te schudden, opdat zij de confrontatie met de ‘echte werkelijkheid’ zouden aangaan.18 Wat inhoud betreft zijn de vroegere werken meestal hard en nadrukkelijk, terwijl ze wat vorm betreft terughoudend zijn, vooral in vergelijking met de sensationele mediabeelden. Dit laatste geldt ook voor de foto’s die, ondanks dat ze een dramatische sfeer hebben, niets met de glossy beelden in bijvoorbeeld de National Geographic gemeen hebben. Radek staat zelf op de foto’s; hij is naar deze verre oorden geweest, hij heeft deze avonturen beleefd. Maar als rugfiguren hebben ze niets te maken met de ijdele selfies die ter zelfpromotie dienen en op de sociale media ons eeuwig zullen blijven toelachen. De verwantschap met Friedrichs schilderij brengt de foto’s dichter bij een tijd, waarin de individualiteit belangrijker werd, maar nog ver van de tegenwoordige nep-individualiteit verwijderd was. De foto’s passen dus in ieder geval formeel goed bij het vroegere werk van de kunstenaar, maar hebben ze daar ook inhoudelijk een verband mee?
Ofschoon Radek zelf naar ongemedieerde ervaringen verlangt en deze ook anderen zou willen bieden, weet hij dat kunst hiertoe niet in staat is. Hij is een kunstenaar en al maakt hij gebruik van fotografie en film, hij blijft aan de schilderkunst verknocht. Hierover schrijft hij het volgende: “Bij mij komt alles voort uit het schilderen, omdat de schilderkunst datgene kan laten verschijnen wat ‘niet bestaat’. Mij gaat het bijvoorbeeld niet om het weergeven van een landschap: ik wil een beschouwer laten voelen dat hij/zij daar zelf onderdeel van is". Volgens deze uitspraak bemiddelt schilderkunst iets wat zij zelf niet is, namelijk ideeën, gevoelens en verlangens en dit kan zowel op Radeks eerdere werk als zijn foto’s betrokken worden. De foto’s gebruiken weliswaar een medium dat ook toegepast wordt bij de sublieme clichés, maar ze hebben andere uitgangspunten en bestemmingen. Net als bij zijn vroegere schilderijen die beschouwers, via teksten op het doek uitfoeteren of complimenteren om hen tot activiteit aan te zetten, is ook in de foto’s een connectie met beschouwers ingebouwd.
De foto’s met de rugfiguren leggen de sublieme ervaringen van de kunstenaar gedurende zijn reizen niet ‘vast’. Zoals we eerder zagen, kan het sublieme niet afgebeeld worden. De fotografische werken functioneren als herinneringen voor de kunstenaar zelf en ze documenteren zijn denkproces, maar ze zijn ook ‘meer’, daar ze zich expliciet tot anderen richten. Naar analogie van de romantische schilderkunst kunnen ze bijvoorbeeld het verlangen wekken naar avontuurlijke reizen, onmetelijke ruimtes, de woeste natuur en de hierbij behorende sublieme ervaringen. Bovendien laten ze iets zien wat de romantische schilders wel wisten, maar niet direct konden tonen en dat is de mogelijke mislukking die in elk verlangen impliciet aanwezig is.19 De foto’s maken dus ook inhoudelijk deel uit van Radeks oeuvre, mede omdat zijn werk op een soortgelijke manier functioneert als Kants regulatieve ideeën. Zowel de schilderijen, de video’s als de foto’s kunnen ons motiveren om op onderzoek uit te gaan en ze kunnen ons helpen om ons op ideële doelen te richten. Maar ze beloven niet dat we daarin zullen slagen. En in de onwaarachtige tijden, waarin we nu leven, is dit een echt geschenk.
KATALIN HERZOG, mei 2018
('Salar')
('Geysers')
('Ray')
('Mapping')
('Lost')
('Birds')
('Granite')
('Cibola')
('Absorb')
('Letdown')
Noten:
1. Johann Joachim Ewald, fragment uit het gedicht: Der Sturm, ± 1755. Voor Radek Dabrowski vormde dit gedicht een herkenning van het sublieme.
2. Alle informatie over de kunstenaar en zijn werk in dit artikel, inclusief de citaten, stammen uit een e-mailwisseling tussen de kunstenaar en Katalin Herzog in februari en maart 2018.
3. Longinus, Over het verhevene, Atheneum-Polak & Van Gennep, Amsterdam1980, (oorspronkelijk uit de 1ste eeuw na Chr.).
4. a. Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the Origins of Our Ideas of the Sublime and Beautiful, P. F. Collier & Son Company, New York 1909-1914, (oorspronkelijke uitgave 1757).
b. Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft, Gerhard Lehmann (red.), Reclam, Stuttgart 1986, (oorspronkelijke uitgave 1790).
5. Zie: noot 4. a. Vooral gebruik gemaakt van: Part I, pp. 11-38 en Part II, pp. 38-73.
6. Zie: noot 4. b. Vooral gebruik gemaakt van: Zweites Buch. ‘Analytik des Erhabenen’, pp. 133-169.
7. Radek schreef zijn commentaren op verzoek van Katalin Herzog.
8. De kunstenaar maakt zowel analoge als digitale foto’s die hij beide digitaal bewerkt.
9. Santorini behoort tot de eilandengroep van de Cycladen. De grote uitbarsting van de vulkaan vond plaats in ± 1627 -1600 v. Chr.
10. Zie: Kiene Brillenburg Wurth, The Musically Sublime, proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 2002, p. xvii.
11. Hier werd al onderscheid gemaakt tussen het sublieme proces en het sublieme moment, maar over de structurering van het sublieme zijn theoretici het niet eens. Brillenburg Wurth meent dat pijn en plezier elkaar niet netjes afwisselen, maar dat ze voortdurend heen en weer schieten binnen één ervaring. Zie: noot 10, p. xviii. Een soortgelijk idee opperde ook Ton Mars in een e-mail. Hierin maakt hij een onderscheid tussen een direct beleefde en een herinnerde sublieme ervaring, waarvan de laatste het verlangen naar het sublieme steeds aanwakkert.
12. Volgens het pantheïsme doordringt de creatieve kracht van God het hele universum. God is niet meer buiten en boven, maar in de natuur zelf aanwezig. De romantici geloofden dat zij via de natuur God konden bereiken.
13. Spektakel duidt in het algemeen op een extravagante en spannende voorstelling. Guy Debord zag in zijn boek: La Société du Spectacle (1967) het spektakel als karakteristiek voor de moderne maatschappij waarin de massamedia en de reclame mensen in hun greep houden door hen verleidelijke beelden ter consumptie van gebruiksgoederen aan te bieden. Op deze oneigenlijke wijze gaan dingen de mensen controleren in plaats van andersom.
14. a. Renée van de Vall, Een subliem gevoel van plaats, Historische Uitgeverij, Groningen 1994.
b. Het verband tussen het sublieme en de creativiteit begon in de 18de eeuw te dagen en werd in de 20ste eeuw expliciet gelegd door bijvoorbeeld de Abstract Expressionisten in de Verenigde Staten. Dit heeft ermee te maken dat men in de 18de eeuw het nieuwe en het onverwachte meer ging waarderen dan het traditionele.
15. Van de Vall gebruikte hierbij de theorie van Anthon Ehrenzweig die in zijn boek The Hidden Order of Art (1967) ‘unconscious scanning’ als één van de fases van het creatieve proces beschreef. Zij definieert dit als: “een soort onbewust denken, dat gegevens kan combineren die voor de bewuste waarneming en het bewuste denken onverenigbaar zijn”. Zie: noot 14 a, p. 400.
16. Idem, p. 402.
17. Dit adagium hanteert de kunstenaar al langere tijd; tot op heden blijft het zijn lijfspreuk.
18. Katalin Herzog, ‘The Talking Pictures of Radek Dabrowski’, gepubliceerd in: Radek Dabrowski Works, 2015. (Het artikel is als ‘De sprekende beelden van Radek Dabrowski’ te vinden op deze blog.)
19. a. Jos de Mul, Het romantische verlangen, Ad. Donker, Rotterdam 1991. De Mul stelt dat de romantici (vooral schrijvers en filosofen) een ‘onstuimig verlangen koesterden naar het oneindige en absolute’. Tegelijk begrepen zij dat dit verlangen onvervulbaar was en dat het inzicht hiervan tot een ‘lethargische passiviteit’ kon leiden. Daarom gebruikten zij de ironie om het verlangen te kunnen blijven koesteren, zonder in lethargie te vervallen. Zie: p. 7 en p. 10.
b. Ironie is vooral in de taal zeer effectief en werkt door iets te beweren, maar dat tegelijk om te draaien of te ontkennen. In de beeldende kunst is ironie moeilijker toe te passen en te detecteren. Pas vanaf het Dadaïsme en het Surrealisme (2de en 3de decennium van de 20ste eeuw) werd ironie succesvol toegepast door gebruik te maken van collages en beeld-taal combinaties.
.............................................
Deze teksten zijn (in het Engels) gepubliceerd in het boek: Radek Dabrovski, The Vistas, Radek Dabrovski, Hoffmann & Weiss, Berlin 2018.
.............................................
TEKSTEN VAN RADEK DABROWSKI, april 2018
DOLPHIN
Op weg naar het eiland en de dolfijnen, zit ik in de bus naast het raam. Als een kip op zoek naar een worm, beweeg ik mijn hoofd op en neer, van links naar rechts om naar buiten te kunnen kijken. Het raam is zo vuil dat het moeilijk is iets van het landschap te ontwaren. Het beeld is wazig, verdeeld in twee grote vlakken, bovenaan blauw en onderaan oranje. Misschien maar goed ook dat ik niet veel kan zien, want we rijden langs een diep ravijn, zonder vangrail. Het idee van een suizende val maakt mij misselijk.
In het vissersdorp gearriveerd, zie ik een klein aantal zelfgebouwde huisjes van hout en metalen platen. Langs de kust staan boten met de vissers. De zon staat al flink boven de horizon en het begint nu snel warm te worden. De lucht smaakt naar zout Ik loop naar de vissers en vraag of iemand mij naar het eiland kan brengen om naar de dolfijnen te kijken. Een van hen geeft mij een fles water en ik stap in zijn boot. Na iets meer dan een uur arriveren wij bij het eiland, een grote rotspartij. Ik wil op het eiland uitstappen, maar de visser vindt dat te gevaarlijk, vanwege agressieve pinguïns.
Wij besluiten in de schaduw van de rots voor anker te gaan en op de dolfijnen te wachten. Op den duur wordt het heet, verdwijnen de schaduwen, raakt het drinkwater op; de dolfijnen komen echter niet opdagen. Aanvankelijk zag ik nog de horizon en twee blauwe vlakken die op en neer leken te deinen. Nu is echter alles lichtblauw, zo fel dat het pijn doet aan mijn ogen. Als ik ze even dicht doe, wordt alles oranje en doet het alsnog pijn. Ik ben enorm teleurgesteld als we naar het dorp terugvaren. De andere vissers zijn nu ook terug, hun netten vol met vis; ik word uitgenodigd om mee te eten.
Ik stap de bus in om naar de stad terug te rijden. Onderweg stoppen wij in een dorpje en een paar mensen stappen in. De motor kraakt, ploft en eindigt met een kanonschot, waarna hij uitvalt. Ons wordt gevraagd even buiten te wachten tot de reparatie klaar is. Dat blijft maar duren. In de verte zie ik dan een soort rookwolk die snel dichterbij komt. Het blijkt een oranje stofwolk te zijn die door een VW Golf Cabrio werd opgewerfeld. De twee meisjes die in de auto zitten, willen mij wel naar de stad brengen. Snel rijden we langs de rand van het ravijn. Het meisje achter het stuur draait zich naar mij om en biedt mij een pruim aan. Op dat moment rijdt de auto over een oneffenheid en raakt uit balans. Hij begint heftig te slingeren. De bestuurder probeert de auto te corrigeren, maar dat maakt het slingeren alleen maar erger. Afwisselend zie ik het ravijn en dan weer de vlakte, het ravijn en de vlakte en weer het ravijn en de vlakte… De oranje vlakte blijkt bezaaid met groene cactussen. Sommige zijn lichter van kleur en hebben gestrekte armen, andere zijn klein, donker met lange stekels. Andere soorten planten hebben ronde bladeren met gele vlekken die het zonlicht weerkaatsen. Er doemen rotsen op in verschillende vormen en kleuren: bruin, oker, omber, paars, lila, roze, en karmijn. Het landschap ziet eruit als een enorm, kleurrijk aquarium waarboven de blauwe lucht bijna tastbaar is. Vanachter de rotsen zie ik een dolfijn opdoemen. Het lijkt een dolfijn, maar opeens verandert hij in een walvis en sproeit een waterfontein.
Er is een grote klap en de auto komt abrupt tot stilstand. Ik beland tussen de stoelen en de twee meisjes klappen tegen het dashboard aan. Ik hijs mij terug naar de achterbank en voel aan mijn lichaam of ik in orde ben. Het is doodstil; ik hoor alleen de tik, tak, tik, tak van de richtingaanwijzer. Behalve de oranje stofwolk, dat om ons heen hangt, is er niets te zien. De meisjes beginnen nu te bewegen en geluiden te maken; ook zij lijken in orde. Het stof daalt neer en wij stappen langzaam uit. De auto is tegen een rotsblok aangebotst, aan de ‘goede’ kant van de weg. Plotseling stopt er een auto waaruit een ouder echtpaar stapt. Zij blijken de ouders van één van de meisjes te zijn. Om te zien of wij in orde zijn, betasten zij ons. De man vraagt of ik kan lopen en zegt dat het beter is als ik naar het dorp terugloop. Dat doe ik. Het begint nu snel donker te worden, de maan komt op en het landschaap verliest zijn kleuren. De cactussen staan als grijze silhouetten in de vlakte.
Terug in het dorp heeft de chauffeur zijn bus gerepareerd en nodigt de reizigers uit om in te stappen. In de bus beginnen mijn armen en benen te trillen; ik kan er niet mee ophouden. In het donker rijden wij langs de plaats van het ongeluk, waar alleen een oranje zwaailicht te zien is. Zou het meisje de auto opzettelijk de goede kant hebben opgestuurd om ons te redden of was het een gelukkig toeval? Ik zal het nooit weten.
FALL
Onderweg naar Camp Grey is het al laat in de middag. Wij zij met een groepje van vier mensen, zoals door de parkwachters was aanbevolen. In je eentje is het makkelijk om hier te verdwalen of van een helling te vallen. Wij moeten opschieten, hebben nog elf kilometer te gaan en in het donker kun je hier niet lopen. Het verharde pad loopt door hoog gras. Aan onze rechter kant rijst een bergketen omhoog met een stuk of vijf toppen. Opeens eindigt het pad hier. Op zoek ernaar beklimmen wij de rotsen. Na ongeveer een half uur klimmen, bereiken wij zwetend de vlakte, waar het pad zich weer voortzet. Aan de ene kant zien wij hoe halverwege de bergtoppen dikke wolken hangen; het is alsof de spitsen de blauwe lucht doorklieven. Aan de andere kant is er een klif waarachter in de diepte zich een meer bevindt. Daarachter rijzen weer bergen op. In het meer drijven grote, blauwwitte ijsblokken die van de gletsjer Grey zijn afgebroken. Het uitzicht pakt ons bij de keel en boeit ons als een Sirenenzang.
Maar de zon begin al onder te gaan en wij moeten opschieten. Na een aantal kilometers begint het pad slingerend de bergwand op te gaan. Barbara klimt als eerste, daarna volgt Martin, dan Lorna en ik. Barbara gaat een bocht om vlak boven mij. Ik kijk omhoog en zie haar het evenwicht verliezen. In vertraagde tempo zie ik hoe zij haar ogen dichtdoet, uitademt, door de knieën gaat en hoe haar armen langs haar dijen gaan hangen. De zwaartekracht trekt eerst haar rugzak omlaag, dan haar torso en daarna haar armen en benen. Ik doe een stap, zet mijn linkervoet stevig aan de rand van het pad en reik naar voren om haar op te vangen. Dan druk ik haar met al mijn kracht tegen de rotswand. Tussen mij en de rots ingeklemd, komt zij tot stilstand. Kleinere stenen vallen naar beneden en verdwijnen rinkelend in de diepte. Lorna en Martin komen nu ook bij ons. Ik blijf Barbara tegen de wand aandrukken, totdat zij bij bewustzijn komt. Wij vragen haar of zij weer verder kan en zij knikt. Martin neemt haar rugzak en wij klimmen door. Op een gegeven moment loopt het pad weer vlak door het bos. Geconcentreerd en zwijgend vervolgen wij onze weg, terwijl het steeds donkerder wordt. In de verte kunnen wij het gepraat en de geluiden van Camp Grey al horen.
MYSTICAL AND ENIGMATIC
Cusco is prachtig; koloniale architectuur, roodbruine en omberkleurige huizen met houten balkons en een barok-klooster. Op een gegeven moment drukt iemand mij een folder in de hand met de tekst: 'Walking from one ancient Inca ruin to the next is a mystical and enigmatic experience you will never forget.' Er staan inderdaad indrukwekkende foto’s in van paden in de bergen, langs riviertjes en van bossen in de mist. Dit wil ik zien, dit wil ik beleven. Bij de Inca Trail Tours, waar de folder vandaan komt, wordt mij verteld dat ik het park niet alleen mag betreden. Ik moet een tour met een gids boeken, maar voorlopig zijn alle tours al vol. Wat ik nog kan doen, is met de trein naar de stad Aguas Calientes reizen en van daaruit het laatste stukje lopen.
De trein is halfvol. De passagiers zitten lui op de banken hun proviand te eten. Langs het spoor zie ik een groep mensen met rugzakken lopen. Waarschijnlijk horen ze bij de Inca Trail Tours. Wij zijn nu hoger in de bergen en in de verte kan ik de rode dakpannen van de stad zien.
Na drie kwartier langzaam rijden, en nog ver weg van het eindstation, stopt de trein plotseling. Onze oponthoud duurt lang; mensen beginnen zich te ergeren aan de slechte dienstverlening. Na ongeveer een uur horen wij een schot. Conducteurs snellen met serieuze gezichten door de gangen naar het einde van de trein. Het schot deed de reizigers schrikken, maar nu beginnen zij in paniek te raken. Wat is er aan de hand? Een tiental bewapende mannen omsingelt de trein. Een conducteur en een man met een geweer komen onze wagon binnen en sommeren ons op onze plaatsen te blijven zitten. Wij kijken elkaar vragend aan. Een besnorde man, die voor mij zit, veegt met een lichtblauw zakdoekje dikke zweetdruppels van zijn rood aangelopen gezicht. De oudere vrouw naast mij haalt een houten kruis uit haar tas en begint zachtjes te bidden. Aan de overkant van het gangpad omarmt een echtpaar elkaar. De vrouw naast hen huilt. Haar tranen glijden traag langs haar wangen en haar mond staat wijd open, maar er komt geen geluid uit. Dan horen wij nog twee schoten. Het duurt lang of misschien juist kort, maar het voelt aan als eeuwen. De bewapende mannen buiten vertrekken en de trein begint terug te rijden.
Wat er precies gebeurd is, weet ik niet. Ik heb Aguas Calientes – noch Machu Picchu met zijn ‘mystiek en raadselachtigheid’ ooit bereikt, maar ik heb wel iets subliems ervaren. Later bleek dat wij met de trein te midden van een geschil van de overheid met de lokale regering terecht waren gekomen.
Das Schiff zerscheitert itzt, und mir ... ist nichts geschehn,
Weil ich dem Sturme nur vom Ufer zugesehen.”1
In 2007 nam Radek Dabrowski het besluit om te gaan reizen, bij voorkeur naar dunbevolkte en moeilijk begaanbare oorden. Hij wilde zijn atelier verlaten om op zoek te gaan naar directe ervaringen in en van de natuur. Die behoefte had hij al in 2003 gevoeld bij het zien van het schilderij 'Der Wanderer über dem Nebelmeer' (1818) van Caspar David Friedrich in de Hamburger Kunsthalle.2 Het schilderij toont een man in tegenlicht op de rug gezien, een zogenaamde rugfiguur, die op een rotspunt staat en over een dal uitkijkt vol met nevelslierten, waaruit donkere rotsen opdoemen. In de blauwe verte tekenen zich gesluierde, hoge bergen af waarboven een mysterieus licht de wolken beschijnt. Dit schilderij wordt vaak met de sublieme ervaringen geassocieerd die landschapsschilders uit de romantiek in hun werk trachtten op te roepen. Radek was zeer onder de indruk van het werk, maar het zette hem niet aan tot het schilderen van landschappen. Eigenlijk wilde hij ook niet naar het schilderij zelf kijken, maar zich met de ‘Wandelaar’ vereenzelvigen en zo ervaren wat het betekent om op zo’n rotspunt balancerend, overgeleverd te zijn aan de grootsheid van de natuur.
Zijn reislust voerde de kunstenaar naar verschillende landen in Europa, Noord- en Zuid-Amerika, Noord-Afrika en Zuidoost-Azië en hij gaat nog door met reizen. Op weg naar overweldigende plaatsen, ervaart hij de natuur als een ‘wild dier’, vaak vijandig en gevaarlijk, maar ook als een boeiende entiteit waar je mee kan leren omgaan. Dit is ook nodig, want gedurende zijn tochten raakt hij vaak uitgeput en komt hij in zeer oncomfortabele of zelfs in zulke gevaarlijke situaties terecht dat hij voor zijn leven moet vrezen. Radek zoekt niet expliciet naar het gevaar, maar hij vermijdt het ook niet als het op zijn pad komt. Hij levert zich over aan onverwachte gebeurtenissen en onmetelijke ruimtes om de lethargie van het dagelijks leven van zich af te schudden en het bekende ritueel van het atelier te doorbreken. Op deze wijze wil hij zijn lichamelijke en geestelijke vermogens testen, zien wie hij eigenlijk is en leren om een betere schilder te worden.
Voor zo’n reis maakt Radek slechts minimale plannen. Hij kiest een geschikte locatie uit, maar als hij daar eenmaal is, laat hij zich door het toeval leiden. Soms gaat hij alleen op weg, soms krijgt hij reisgenoten om door de natuur te trekken, dat wil zeggen door landschappen met zo weinig mogelijk menselijk ingrijpen. Wel heeft hij zich voorgenomen om telkens een foto van zichzelf te maken, naar analogie van de Wandelaar van Friedrich, als hij een ‘grens’ bereikt, waar een volgende stap riskant of gevaarlijk zou zijn. Zo’n foto wordt met behulp van een zelfontspanner gemaakt of door een reisgenoot genomen en meestal is de kunstenaar op de rug gezien, terwijl hij over het landschap uitkijkt, een pad zoekt of vervolgt. Over deze foto’s schrijft hij het volgende: “De belangrijkste foto’s zijn die waar de weg ophoudt. Dan is het de opname van een moment van grote vreugde en het meteen daaropvolgend dieptepunt. Dit is het einde van mijn pad; de volgende stap zou de dood betekenen. En dan ben ik al door een hel gegaan om zo’n wonderlijk eindpunt te bereiken. Maar al voel ik mij euforisch, ik ben ook weleens teleurgesteld en wil dan snel aan een volgende tocht beginnen. Daarom zijn er eveneens foto’s die laten zien dat ik wegloop, op zoek naar een nieuw, uitdagend avontuur.”
Radek ziet de foto’s als documenten van zijn denkprocessen en als beloningen voor de moeizame weg naar zo’n plek in de natuur. Indien de weg gemakkelijk bleek, is het maken van een foto ook niet de moeite waard en soms is hij geestelijk en lichamelijk te uitgeput om nog een foto te kunnen maken. De ervaringen die hij onderweg heeft opgedaan, zijn belangrijk voor de foto’s die daardoor in stemming van elkaar verschillen. Voor de kunstenaar vormen ze ook zichtbare herinneringen aan de ervaring waarnaar hij streeft en die hij als ‘het sublieme’ benoemt. Hiermee toont hij zich een erfgenaam van een meer dan twee eeuwen oud verlangen dat een bijzondere structuur heeft.
De term ‘subliem’ werd in de 18de en 19de eeuw gebruikt om er een nieuwe soort ervaring, eerst in de natuur en later ook in de kunst, aan te duiden. Vanaf de 15de tot en met de 18de eeuw waardeerde men vooral het ‘schone’ (het mooie en harmonische) zowel in de natuur als in de kunst. In de 18de eeuw begon men echter ook de woeste en oneindig lijkende natuur te appreciëren, die vanwege haar kracht en omvang het harmonische te boven gaat. Natuurverschijnselen, zoals hoge bergen, uitbarstende vulkanen en stormachtige oceanen, ervoer men als bedreigend, maar ook als zeer spannend. Zulke paradoxale gevoelens zouden voor de verheffing van de menselijke ‘ziel’ zorgen, omdat men op deze manier via de grootsheid van de schepping boven zichzelf uitsteeg en in contact kon treden met de Schepper zelf. En deze ‘heerlijke verschrikking’ of de ‘verschrikkelijke vreugde’ noemde men naar aanleiding van een verheven retorische stijl uit de eerste eeuw na Chr., het sublieme.3 Het duurde dan ook niet lang voor het sublieme ook tot de schilderkunst doordrong. In de tweede helft van de 18de eeuw was het al zo ingeburgerd dat ook filosofen zich aan de bestudering van het begrip en de bijbehorende gevoelens gingen wagen. Edmund Burke schreef in Engeland (1757) een verhandeling over de aard van het schone en het sublieme en Immanuel Kant analyseerde in Duitsland (1790) het karakter van en de voorwaarden voor sublieme ervanringen.4
Volgens Burke roepen waarneembare eigenschappen van natuurlijke objecten of van kunstwerken emoties bij ons op, doordat we er fysiek en psychisch op reageren. Bij enorme, onbevattelijke objecten en gebeurtenissen in de natuur, zoals stormen, schipbreuken, gletsjers en vulkaanuitbarstingen, maar ook bij grootse onderwerpen in de kunst zoals de Apocalyps of het Laatste Oordeel, ervaren we sterke emoties die met ons gevoel van zelfbehoud te maken hebben. Alles wat ons aan pijn en gevaar herinnert, dus ons leven zou kunnen bedreigen, roept de sterkste emotie op die we kunnen voelen en ervaren van het sublieme. Dit kan gekarakteriseerd worden als opperste verbazing vermengd met afgrijzen. Indien pijn en gevaar te dichtbij komen, ervaren we slechts de verschrikking die het einde van ons leven aankondigt. Als echter enige afstand bestaat, er dus geen directe bedreiging en slechts een vleugje pijn aanwezig zijn, voelen we een bijzondere verrukking waarin het afgrijzen nog enigszins doorklinkt. Bij Burke is het belangrijk dat pijn en angst, zij het in geringe mate, in zo’n ervaring meeklinken, want pas dan hebben we met het sublieme te maken. Eerst vreesden we voor ons leven, toen bleken we toch veilig te zijn en als reactie daarop ervaren we ‘het sublieme gevoel om echt te leven’. Ook minder heftige spanningen en problemen, die we moeten overwinnen en oplossen, kunnen voor opwekkende gevoelens zorgen, daar ze de saaiheid van het gewone leven doorbreken en ons voor melancholie en wanhoop bewaren. Ze functioneren als een dagelijks medicijn, maar kunnen in intensiteit niet op tegen de hevige emotie van het sublieme.5
Kant ging gedeeltelijk door op de ideeën van Burke. Ook bij hem heeft het sublieme te maken met zeer grote, overweldigende en oneindig lijkende objecten in de natuur en de cultuur. Maar terwijl Burke het sublieme op fysieke en psychische reacties baseert, heeft het sublieme bij Kant met de menselijke cognitie en subjectiviteit te maken. Als we met gigantische objecten worden geconfronteerd, willen we die in hun totaliteit in ons opnemen, wat niet lukt. Ons waarnemingssysteem is niet in staat om het geheel te vatten en hierdoor voelen we spanning en frustratie. De waarneming faalt, maar de menselijke geest heeft, volgens Kant, toch een uitweg in de rede, of zoals we nu zeggen de verbeeldingskracht. Bij Kant bevat de rede ‘regulatieve ideeën’, bijvoorbeeld over de menselijke ziel, god, het oneindige en de wereld als totaliteit. Geen van deze kunnen we zintuigelijk ervaren, maar met gebruikmaking van de rede zijn we wel in staat om ze te denken (we zouden nu zeggen: voorstellen). Dit motiveert ons om op onderzoek uit te gaan en drijft ons om imaginaire doelen te bereiken. Hoewel we het oneindige buiten ons niet kunnen vatten, kunnen we volgens Kant, ons wel naar binnen keren om de oppermachtigheid van onze eigen geest te ervaren. Zo komen we de frustratie te boven en voelen we bewondering, niet voor iets buiten ons, maar juist in ons. Op een dergelijk moment verheffen wij ons als het ware boven de natuur en ervaren ‘het sublieme gevoel van het zelf’.6
De theorieën, die hier kort zijn samengevat, gingen in de 19de eeuw eerst deel uitmaken van het gedachtengoed van romantische kunstenaars om vervolgens tot de hele westerse cultuur door te dringen. Tegenwoordig zijn de ideeën en gevoelens die ze bevatten, samen met beelden van ‘sublieme landschappen’, in de dagelijkse cultuur opgenomen, maar wel in een verwaterde vorm. Dit is bijvoorbeeld te merken in de reclame, waarin het sublieme vaak op clichématige wijze gebruikt wordt. Hedendaagse kunstenaars bevinden zich echter in een enigszins andere situatie. Zij beschikken over de ‘onbewuste kennis’ van het sublieme binnen de cultuur, maar door hun opleiding bezitten zij er eveneens theoretische noties over. Bij Radek is dit het geval, maar hij is niet met theorieen bezig. De theoretische noties zijn al geruime tijd in zijn visie op de wereld en in zijn ideeën over het kunstenaarschap opgenomen. Dit is goed te merken als zijn hierboven weergegeven strevingen en verlangens tegenover de theorieën van Burke en Kant worden geplaatst. Net als bij Burke en Kant gaat het Radek om grootse en onbevattelijke objecten, vooral in de natuur. Als hij tijdens zijn reizen met het onbevattelijke wordt geconfronteerd, ervaart hij wat Burke als de sublieme ervaring beschrijft: een groot gevaar, de daaruit voortkomende vrees voor het behoud van het leven en, bij het wijken van gevaar en vrees, het euforische gevoel om echt te leven. Het idee van Burke dat het overwinnen van spanningen en het oplossen van problemen de gezapigheid van het dagelijkse leven kunnen doorbreken, is ook bij Radek aanwezig; al kiest hij niet voor een dagelijkse dosis, maar voor grote uitdagingen. Sommige van zijn doelen, bijvoorbeeld het testen van zijn lichamelijke en geestelijke vermogens en het leren kennen van zichzelf, vertonen bovendien enige gelijkenis met het Kantiaanse sublieme, waarin de verheffing van de eigen geest centraal staat. Deze theoretische noties vormen met elkaar vermengd de leidraad voor een ‘praktijk’, zoals uit een beschrijving van enkele van Radeks foto’s, gecombineerd met zijn schriftelijke commentaren, zal blijken.7
Al eerder werd genoemd dat de kunstenaar gedurende zijn reizen foto’s van zichzelf (meestal op de rug gezien) maakt. Slechts een enkele keer draait hij zich om en zien we iets van zijn gezicht. De foto’s zijn soms in zwart-wit, als de kleur niet relevant is, en soms in kleur, maar de meeste hebben een dramatische belichting die aan bewerking te danken is.8 Meestal zien we Radeks gestalte in tegenlicht. In sommige foto’s verkent hij eerst het terrein of loopt hij een pad af op weg naar een speciale plek. Zo zien we hem als een zwart figuurtje in de ruige Atacama woestijn in Chili als hij in de richting van hoge bergen op de achtergrond loopt (getiteld: ‘Salar’). Een dreigende lucht boven het landschap lijkt een storm te voorspellen. Hij volgt hier een bestaand pad, maar elders in de Atacama is dat niet het geval; het zwarte mannetje moet in een uitgestrekt geiserveld nog zijn eigen weg vinden (‘Geysers’). Dat die weg niet zonder gevaren is, garanderen de dampende geisers die elk moment in hoge, hete waterstralen kunnen uitbarsten. In de witte gipsduinen van het White Sands National Monument (New Mexico, VS) is er niet eens de mogelijkheid van een pad. De zwarte figuur loopt nu door een uitgestrekte zandvlakte, aangetrokken door een lichtstaal die door de wolken breekt en hem naar oneindige verten lokt (‘Ray’).
Dan bereikt de kunstenaar één van zijn bestemmingen, in dit geval het eiland Santorini in Griekenland dat gevormd werd toen in de oudheid een vulkaan ontplofte.9 Hij verkent de omgeving, zoekend naar een uitweg die op het halfcirkelvormige archipel nergens te vinden is (‘Mapping’). Het zwarte figuurtje staat nu verloren op een rotspunt aan de rand van de enorme, met water gevulde caldera. Het einde van het pad is bereikt; een stap vooruit zou de dood betekenen (‘Lost’). Toch verlangt hij ernaar om verder te gaan, van de rots af te stappen of misschien wel weg te vliegen, zoals de vogels aan de horizon (‘Birds’). De foto’s laten iets zien van de moeilijke weg naar de sublieme ervaring. Steeds doorkruisen andere zaken de verwachte euforie. Lopend op de granietformaties van Prescott (Arizona, VS), lijkt het onderzoeken van het terrein het belangrijkst (‘Granite’). Staand op de rotsen van Cibola National Forest (New Mexico, VS) is er nog de aarzeling of dit wel de juiste plek is (‘Cibola’) en op de rand van de Grand Canyon (Arizona, VS) maken de gelaagdheid van de diepte en de schoonheid van de kleuren de meeste indruk op de kunstenaar (‘Absorb’).
Deze foto’s komen in de nabijheid van Friedrichs schilderij, met de Wandelaar als personificatie van de sublieme ervaring, maar formele gelijkenissen willen nog niet zeggen dat de foto’s en het schilderij met elkaar overeenkomen. Gedurende het lange en arbeidsintensieve proces van het componeren en schilderen, heeft Friedrich meerdere ervaringen van een wandelaar tijdens zo’n tocht, in het sublieme moment samengebald. In tegenstelling hiermee kan de snelle fotografie vele aspecten van verschillende zoektochten vangen. Daarom kan er van meerdere rugfiguren een soort film worden samengesteld die een opeenvolging van situaties toont: voor, gedurende en na het sublieme moment. Het toppunt van de ‘film’ vormt de foto uit Torres del Paine in Chili (‘Fruition’). In de hiervoor beschreven foto’s is de kunstenaar klein, in beweging of we zien hem in een enigszins aarzelende houding, maar nu torent hij hoog boven het landschap uit. Met iets gespreide benen staat hij ferm op de hoge rots, zijn armen strak langs zijn lichaam en zijn profiel door de zon beschenen. Het gespannen, donkere lichaam, het belichte profiel, waarvan we nog net de blik op het landschap kunnen volgen, maken het voor ons aannemelijk dat hij in een bijzondere emotionele staat verkeert, of zoals hij het zelf schrijft, de ‘vervulling’ heeft bereikt. Maar een dergelijk moment kan van korte duur zijn; een gevoel van teleurstelling, met Burke gezegd het beetje pijn en vrees dat altijd deel van de sublieme ervaring uitmaakt, breekt door de euforie heen (‘Letdown’). Voor het eerst zien we de kunstenaar driekwart naar ons toegewend, als hij in het Nationalpark Säksische Schweiz in Duitsland van de rots afstapt. Een helder, koel licht overspoelt het landschap en correspondeert met het besef van de alledaagse werkelijkheid.
Hoewel in het denken van Burke en Kant het proces en het moment impliciet aanwezig zijn, ligt de nadruk bij beide filosofen op het laatste. Zij zijn het oneens over het karakter van het sublieme moment, maar moderne onderzoekers hebben ontdekt dat het sublieme proces altijd, dus ook bij de genoemde filosofen, dezelfde structuur heeft.10 Eerst is er een confrontatie met iets wat zeer groot, gevaarlijk of machtig is, gevolgd door een crisis die zich in vrees en frustratie uit, waarna er een oplossing komt dat met opluchting en een hevige vreugde gepaard gaat. In de eerdere beschrijving van de foto’s van Radek blijkt dat het hem om het sublieme proces gaat, waarvan het moment een onderdeel kan zijn. Bovendien geven de foto’s er aanleiding toe om het proces als cyclisch te zien en te begrijpen dat de reeks gevoelens die bij het sublieme horen niet volgens een strak schema verlopen.11 Bij elke avontuurlijke reis, die Radek onderneemt, treden angst, frustratie en opluchting veelvuldig op, ook als hij niet met iets totaal onbevattelijks wordt geconfronteerd. Soms mist hij het sublieme moment, doordat hij afgeleid wordt door zijn eigen preoccupaties. En als hij wel sublieme momenten beleeft, kunnen die onderbroken worden door een gevoel van teleurstelling.
Bij deze interpretatie van Radeks foto’s is onder andere gebruik gemaakt van zijn commentaren, waarin hij zijn gevoelens beschrijft op de verschillende plekken waar de foto’s zijn genomen. Sommige elementen van de interpretatie zouden onmogelijk zijn geweest zonder deze teksten en kennis van de theorieën. Maar de beelden geven zelf ook iets prijs, hoewel emoties er niet direct aan af te lezen zijn. Schilders uit de romantiek wisten al dat dergelijke complexe en paradoxale ervaringen als het sublieme niet afgebeeld, slechts opgeroepen kunnen worden. Om dit te bewerkstelligen, pasten zij artistieke procedés toe die de verbeelding van beschouwers openen en aan het werk kunnen zetten. Dergelijke procedés zijn eveneens in de foto’s van Radek te vinden die ook op beschouwers gericht zijn, al zijn er verschillen in het gebruik van de ‘kunstgrepen’.
Als we een reproductie van de Wandelaar van Friedrich en Radeks foto uit Torres del Paine in Chili (‘Fruition’) naast elkaar bekijken, kunnen we de overeenkomsten en verschillen in de gebruikte procedés nagaan. In beide beelden staat een rugfiguur centraal, niet in volledig tegenlicht. Hij tekent zich groot af tegen een bergachtig landschap waarbij het landschap en de figuur compositorisch op elkaar betrokken zijn. In beide beelden dragen de compositie, de belichting en de kleurstelling bij aan de suggestie van een bijzondere ervaring. Maar hier houden de overeenkomsten op. De protagonist in het schilderij is een anonymus, terwijl de foto de kunstenaar toont. Het landschap op het schilderij is uit meerdere vergezichten samengesteld, waarbij het zachte, nevelige kleurperspectief voor het effect van oneindigheid zorgt. Daarentegen laat de foto een gedetailleerde uitsnede van één bestaand landschap zien. De belichting is dramatisch, maar niet onnatuurlijk en de oneindigheid wordt hier naast het kleurperspectief ook door de coulissenwerking van het landschap en de wolkenpartijen geïmpliceerd.
De verschillen worden mede veroorzaakt door de procedés en de gebruikte media, maar komen ook voort uit historische ontwikkelingen van opvattingen en gebruiken. In de tijd van Friedrich moest het grote publiek nog met het idee van het sublieme vertrouwd raken. De anonieme figuur in het schilderij hielp hen om als het ware de plaats van de Wandelaar in te nemen en het landschap, met de mysterieuze belichting, bevestigde het pantheïstische levensgevoel van vele 19de -eeuwers.12 Ondanks dat er in de foto’s een specifiek individu centraal staat, waardoor het beeld persoonlijker wordt, vergemakkelijkt de rugfiguur ook nu nog de identificatie, omdat we ons zo meer op het totale beeld kunnen concentreren, zonder door een gezichtsuitdrukking afgeleid te worden. Toen het schilderij in de 19de eeuw gemaakt werd, moest de werking ervan buitengewoon zijn geweest, aangezien niet iedereen naar overweldigende oorden kon reizen en de ervaring van het sublieme dus niet uit eigen ervaring kende. Tegenwoordig kunnen we naar de meest wilde plekken reizen, maar we doen dat bij voorkeur strak georganiseerd, waardoor sublieme ervaringen nauwelijks een kans krijgen. Wel kunnen we des te meer quasi-ervaringen opdoen via ‘prachtige’ foto’s en ‘adembenemende’ films die ons het zogenaamde ‘sublieme’ laten zien. In onze van spektakels verzadigde cultuur wordt het buitengewone zo vaak opgevoerd en gereproduceerd dat het tot doorzichtige clichés is verworden.13 Hoe moeten we Radeks zoektocht naar het sublieme en de erbij behorende foto’s begrijpen in een tijd, waarin we via de media dagelijks grote aantallen ‘sublieme clichés’ voorgeschoteld krijgen?
Deze vraag kan alleen beantwoord worden, nadat Radeks belangrijkste doelen, die hij met behulp van zijn reizen wilde realiseren, besproken zijn. Zoals vermeld, wilde hij zijn lichamelijke en geestelijke vermogens testen om zichzelf te leren kennen en een betere schilder te worden. Na tien grote reizen kan Radek nu zeggen dat hij inderdaad veel over zichzelf geleerd en zichzelf ook veel heeft aangeleerd. Op zijn atelier was hij eerst een zorgvuldige planner die traag op onverwachte situaties reageerde. Vanwege de extreme uitdagingen die hij tijdens zijn reizen onderging, weet hij nu dat hij kan improviseren, problemen aan kan die eerst onoplosbaar leken en uitwegen kan vinden uit benarde situaties. Gedurende zijn avonturen vielen het vertrouwde en het veilige vaak weg en alleen het gevecht met de natuur bleef over die hij per se moest winnen. Radek leerde dus om stress uit te houden en paniek te beheersen. Hierdoor nam zijn reactiesnelheid toe, werden zijn zintuigen scherper en raakte hij ook meer zelfverzekerd. Hij heeft dus veel geleerd wat hem ook bij het werken op het atelier kan helpen, maar niet iedere kunstenaar gaat bijvoorbeeld naar Vuurland om aldaar zijn zelfkennis te doen toenemen en zijn kunstenaarschap te optimaliseren. Radek deed dit wel, toen hij begon te beseffen dat het reizen een overtreffende trap zou kunnen bieden van alles wat hij op het atelier kon meemaken. Hij verbond dus op impliciete wijze het creatieve met het sublieme.
Behalve de theorieën van Burke en Kant bestaat er ook een hedendaagse theorie die het sublieme met het creatieve verbindt. Deze stamt van de Nederlandse filosoof Renée van de Vall die (1994) op grond van het conflict tussen het vertrouwde en het nieuwe een overeenkomst zag tussen de sublieme ervaring en het creatieve proces.14 Veel kunstenaars kennen het gevoel van spanning als ze van het bekende willen afwijken om iets totaal nieuws te maken. Vaak voelen zij zich dan angstig en onzeker en ze komen in een soort chaos terecht. Toch willen ze hun geest openen voor het onbekende en ze proberen door te werken, totdat er iets nieuws opdoemt.15 Op zo’n moment wijkt de spanning en de kunstenaar voelt een grote vreugde door de onverwachte reikwijdte van zijn eigen creativiteit. Dit proces volgt de structuur van confrontatie, crisis en oplossing die we bij het sublieme proces al tegenkwamen. Ook is er een analogie tussen het ontdekken van de mogelijkheden van de eigen creativiteit bij de kunstenaar en het gevoel van verheffing volgens Kant, als het subject van de superioriteit van zijn eigen geest gewaar wordt. Binnen het creatieve proces is echter geen aanleiding van buiten nodig, zoals die bij Burke en in bepaald opzicht ook bij Kant voor het sublieme gold. Dit proces voltrekt zich intern in de geest van een kunstenaar (of een denker). De conclusie van Van de Vall is dat alle vormen van creativiteit dezelfde dynamiek kennen: “tussen angst en onzekerheid aan de ene kant en het delight van een nieuwe visie of vorm aan de andere kant.”16
In dit licht bezien is het besluit van Radek om naar verre oorden af te reizen, begrijpelijk. Hij koos wel voor een externe oorzaak en hij nam drastische beslissingen waardoor hij regelmatig aan ernstige gevaren werd blootgesteld. De behoefte om echt te ervaren en echt te leven, met daarbij een zekere hang naar avonturen, kregen bij hem de overhand. De extreme ervaringen die hij heeft opgedaan, zullen er niet voor zorgen dat hij in technisch opzicht beter gaat schilderen. Maar hij heeft veel geleerd over zijn mogelijkheden en heeft zichzelf ook optimaal getraind om veel aan te kunnen. Daarom is hij in staat om overal en ten alle tijden naar zijn eigen adagium te handelen: “Schud de lethargie van je af en brand je vingers aan de werkelijkheid”.17
De foto’s met de rugfiguren maken deel uit van het radicale ‘trainingsprogramma’ dat de kunstenaar zichzelf heeft opgelegd. Toch heeft hij zorgen over hun status: zijn ze alleen documenten van zijn denkprocessen en ervaringen of toch kunstwerken die aan anderen getoond moeten worden en hoe verhoudt dit presenteren zich tot zijn eigen opvattingen over het opdoen van directe ervaringen? Al tijdens zijn opleiding had Radek veel kritiek op de hedendaagse cultuur, waarin we voornamelijk via de media met de werkelijkheid omgaan en zo slechts tweede- en derdehands indrukken opdoen. Op den duur besefte hij echter dat zijn kritiek niet specifiek de mediacultuur betrof – hoewel hij zich eraan bleef ergeren – maar dat hij problemen heeft met de onechtheid en onwaarachtigheid van de cultuur in het algemeen. Met lede ogen ziet hij aan hoe overheden, instituten en de sociale media onze geest met leugens vullen om ons te kunnen manipuleren. En hij blijft de noodzaak benadrukken zoveel mogelijk directe ervaringen op te doen die ons een maatstaf voor echtheid kunnen bieden. Radeks verlangen naar het sublieme maakt dus onderdeel uit van zijn strijd tegen alles wat gezapig, gemakkelijk en onecht is. Mede daarom vraagt hij zich af welke status zijn foto’s hebben. Ze komen immers via een medium tot stand en worden aan anderen getoond die op deze wijze met nog meer tweedehands indrukken te maken krijgen dan waarmee ze al dagelijks worden overladen.
Dit lijkt een dilemma dat iemand ertoe zou kunnen brengen nooit meer kunstwerken te maken, daar kunst noodzakelijkerwijs media gebruikt. Zijn Radeks foto’s wel te vergelijken met de spectaculaire beelden binnen onze cultuur? Of horen ze toch meer bij zijn vroegere werk? Zijn eerdere schilderijen en video’s zette hij in om beschouwers wakker te schudden, opdat zij de confrontatie met de ‘echte werkelijkheid’ zouden aangaan.18 Wat inhoud betreft zijn de vroegere werken meestal hard en nadrukkelijk, terwijl ze wat vorm betreft terughoudend zijn, vooral in vergelijking met de sensationele mediabeelden. Dit laatste geldt ook voor de foto’s die, ondanks dat ze een dramatische sfeer hebben, niets met de glossy beelden in bijvoorbeeld de National Geographic gemeen hebben. Radek staat zelf op de foto’s; hij is naar deze verre oorden geweest, hij heeft deze avonturen beleefd. Maar als rugfiguren hebben ze niets te maken met de ijdele selfies die ter zelfpromotie dienen en op de sociale media ons eeuwig zullen blijven toelachen. De verwantschap met Friedrichs schilderij brengt de foto’s dichter bij een tijd, waarin de individualiteit belangrijker werd, maar nog ver van de tegenwoordige nep-individualiteit verwijderd was. De foto’s passen dus in ieder geval formeel goed bij het vroegere werk van de kunstenaar, maar hebben ze daar ook inhoudelijk een verband mee?
Ofschoon Radek zelf naar ongemedieerde ervaringen verlangt en deze ook anderen zou willen bieden, weet hij dat kunst hiertoe niet in staat is. Hij is een kunstenaar en al maakt hij gebruik van fotografie en film, hij blijft aan de schilderkunst verknocht. Hierover schrijft hij het volgende: “Bij mij komt alles voort uit het schilderen, omdat de schilderkunst datgene kan laten verschijnen wat ‘niet bestaat’. Mij gaat het bijvoorbeeld niet om het weergeven van een landschap: ik wil een beschouwer laten voelen dat hij/zij daar zelf onderdeel van is". Volgens deze uitspraak bemiddelt schilderkunst iets wat zij zelf niet is, namelijk ideeën, gevoelens en verlangens en dit kan zowel op Radeks eerdere werk als zijn foto’s betrokken worden. De foto’s gebruiken weliswaar een medium dat ook toegepast wordt bij de sublieme clichés, maar ze hebben andere uitgangspunten en bestemmingen. Net als bij zijn vroegere schilderijen die beschouwers, via teksten op het doek uitfoeteren of complimenteren om hen tot activiteit aan te zetten, is ook in de foto’s een connectie met beschouwers ingebouwd.
De foto’s met de rugfiguren leggen de sublieme ervaringen van de kunstenaar gedurende zijn reizen niet ‘vast’. Zoals we eerder zagen, kan het sublieme niet afgebeeld worden. De fotografische werken functioneren als herinneringen voor de kunstenaar zelf en ze documenteren zijn denkproces, maar ze zijn ook ‘meer’, daar ze zich expliciet tot anderen richten. Naar analogie van de romantische schilderkunst kunnen ze bijvoorbeeld het verlangen wekken naar avontuurlijke reizen, onmetelijke ruimtes, de woeste natuur en de hierbij behorende sublieme ervaringen. Bovendien laten ze iets zien wat de romantische schilders wel wisten, maar niet direct konden tonen en dat is de mogelijke mislukking die in elk verlangen impliciet aanwezig is.19 De foto’s maken dus ook inhoudelijk deel uit van Radeks oeuvre, mede omdat zijn werk op een soortgelijke manier functioneert als Kants regulatieve ideeën. Zowel de schilderijen, de video’s als de foto’s kunnen ons motiveren om op onderzoek uit te gaan en ze kunnen ons helpen om ons op ideële doelen te richten. Maar ze beloven niet dat we daarin zullen slagen. En in de onwaarachtige tijden, waarin we nu leven, is dit een echt geschenk.
KATALIN HERZOG, mei 2018
Noten:
1. Johann Joachim Ewald, fragment uit het gedicht: Der Sturm, ± 1755. Voor Radek Dabrowski vormde dit gedicht een herkenning van het sublieme.
2. Alle informatie over de kunstenaar en zijn werk in dit artikel, inclusief de citaten, stammen uit een e-mailwisseling tussen de kunstenaar en Katalin Herzog in februari en maart 2018.
3. Longinus, Over het verhevene, Atheneum-Polak & Van Gennep, Amsterdam1980, (oorspronkelijk uit de 1ste eeuw na Chr.).
4. a. Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the Origins of Our Ideas of the Sublime and Beautiful, P. F. Collier & Son Company, New York 1909-1914, (oorspronkelijke uitgave 1757).
b. Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft, Gerhard Lehmann (red.), Reclam, Stuttgart 1986, (oorspronkelijke uitgave 1790).
5. Zie: noot 4. a. Vooral gebruik gemaakt van: Part I, pp. 11-38 en Part II, pp. 38-73.
6. Zie: noot 4. b. Vooral gebruik gemaakt van: Zweites Buch. ‘Analytik des Erhabenen’, pp. 133-169.
7. Radek schreef zijn commentaren op verzoek van Katalin Herzog.
8. De kunstenaar maakt zowel analoge als digitale foto’s die hij beide digitaal bewerkt.
9. Santorini behoort tot de eilandengroep van de Cycladen. De grote uitbarsting van de vulkaan vond plaats in ± 1627 -1600 v. Chr.
10. Zie: Kiene Brillenburg Wurth, The Musically Sublime, proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 2002, p. xvii.
11. Hier werd al onderscheid gemaakt tussen het sublieme proces en het sublieme moment, maar over de structurering van het sublieme zijn theoretici het niet eens. Brillenburg Wurth meent dat pijn en plezier elkaar niet netjes afwisselen, maar dat ze voortdurend heen en weer schieten binnen één ervaring. Zie: noot 10, p. xviii. Een soortgelijk idee opperde ook Ton Mars in een e-mail. Hierin maakt hij een onderscheid tussen een direct beleefde en een herinnerde sublieme ervaring, waarvan de laatste het verlangen naar het sublieme steeds aanwakkert.
12. Volgens het pantheïsme doordringt de creatieve kracht van God het hele universum. God is niet meer buiten en boven, maar in de natuur zelf aanwezig. De romantici geloofden dat zij via de natuur God konden bereiken.
13. Spektakel duidt in het algemeen op een extravagante en spannende voorstelling. Guy Debord zag in zijn boek: La Société du Spectacle (1967) het spektakel als karakteristiek voor de moderne maatschappij waarin de massamedia en de reclame mensen in hun greep houden door hen verleidelijke beelden ter consumptie van gebruiksgoederen aan te bieden. Op deze oneigenlijke wijze gaan dingen de mensen controleren in plaats van andersom.
14. a. Renée van de Vall, Een subliem gevoel van plaats, Historische Uitgeverij, Groningen 1994.
b. Het verband tussen het sublieme en de creativiteit begon in de 18de eeuw te dagen en werd in de 20ste eeuw expliciet gelegd door bijvoorbeeld de Abstract Expressionisten in de Verenigde Staten. Dit heeft ermee te maken dat men in de 18de eeuw het nieuwe en het onverwachte meer ging waarderen dan het traditionele.
15. Van de Vall gebruikte hierbij de theorie van Anthon Ehrenzweig die in zijn boek The Hidden Order of Art (1967) ‘unconscious scanning’ als één van de fases van het creatieve proces beschreef. Zij definieert dit als: “een soort onbewust denken, dat gegevens kan combineren die voor de bewuste waarneming en het bewuste denken onverenigbaar zijn”. Zie: noot 14 a, p. 400.
16. Idem, p. 402.
17. Dit adagium hanteert de kunstenaar al langere tijd; tot op heden blijft het zijn lijfspreuk.
18. Katalin Herzog, ‘The Talking Pictures of Radek Dabrowski’, gepubliceerd in: Radek Dabrowski Works, 2015. (Het artikel is als ‘De sprekende beelden van Radek Dabrowski’ te vinden op deze blog.)
19. a. Jos de Mul, Het romantische verlangen, Ad. Donker, Rotterdam 1991. De Mul stelt dat de romantici (vooral schrijvers en filosofen) een ‘onstuimig verlangen koesterden naar het oneindige en absolute’. Tegelijk begrepen zij dat dit verlangen onvervulbaar was en dat het inzicht hiervan tot een ‘lethargische passiviteit’ kon leiden. Daarom gebruikten zij de ironie om het verlangen te kunnen blijven koesteren, zonder in lethargie te vervallen. Zie: p. 7 en p. 10.
b. Ironie is vooral in de taal zeer effectief en werkt door iets te beweren, maar dat tegelijk om te draaien of te ontkennen. In de beeldende kunst is ironie moeilijker toe te passen en te detecteren. Pas vanaf het Dadaïsme en het Surrealisme (2de en 3de decennium van de 20ste eeuw) werd ironie succesvol toegepast door gebruik te maken van collages en beeld-taal combinaties.
.............................................
Deze teksten zijn (in het Engels) gepubliceerd in het boek: Radek Dabrovski, The Vistas, Radek Dabrovski, Hoffmann & Weiss, Berlin 2018.
.............................................
TEKSTEN VAN RADEK DABROWSKI, april 2018
DOLPHIN
Op weg naar het eiland en de dolfijnen, zit ik in de bus naast het raam. Als een kip op zoek naar een worm, beweeg ik mijn hoofd op en neer, van links naar rechts om naar buiten te kunnen kijken. Het raam is zo vuil dat het moeilijk is iets van het landschap te ontwaren. Het beeld is wazig, verdeeld in twee grote vlakken, bovenaan blauw en onderaan oranje. Misschien maar goed ook dat ik niet veel kan zien, want we rijden langs een diep ravijn, zonder vangrail. Het idee van een suizende val maakt mij misselijk.
In het vissersdorp gearriveerd, zie ik een klein aantal zelfgebouwde huisjes van hout en metalen platen. Langs de kust staan boten met de vissers. De zon staat al flink boven de horizon en het begint nu snel warm te worden. De lucht smaakt naar zout Ik loop naar de vissers en vraag of iemand mij naar het eiland kan brengen om naar de dolfijnen te kijken. Een van hen geeft mij een fles water en ik stap in zijn boot. Na iets meer dan een uur arriveren wij bij het eiland, een grote rotspartij. Ik wil op het eiland uitstappen, maar de visser vindt dat te gevaarlijk, vanwege agressieve pinguïns.
Wij besluiten in de schaduw van de rots voor anker te gaan en op de dolfijnen te wachten. Op den duur wordt het heet, verdwijnen de schaduwen, raakt het drinkwater op; de dolfijnen komen echter niet opdagen. Aanvankelijk zag ik nog de horizon en twee blauwe vlakken die op en neer leken te deinen. Nu is echter alles lichtblauw, zo fel dat het pijn doet aan mijn ogen. Als ik ze even dicht doe, wordt alles oranje en doet het alsnog pijn. Ik ben enorm teleurgesteld als we naar het dorp terugvaren. De andere vissers zijn nu ook terug, hun netten vol met vis; ik word uitgenodigd om mee te eten.
Ik stap de bus in om naar de stad terug te rijden. Onderweg stoppen wij in een dorpje en een paar mensen stappen in. De motor kraakt, ploft en eindigt met een kanonschot, waarna hij uitvalt. Ons wordt gevraagd even buiten te wachten tot de reparatie klaar is. Dat blijft maar duren. In de verte zie ik dan een soort rookwolk die snel dichterbij komt. Het blijkt een oranje stofwolk te zijn die door een VW Golf Cabrio werd opgewerfeld. De twee meisjes die in de auto zitten, willen mij wel naar de stad brengen. Snel rijden we langs de rand van het ravijn. Het meisje achter het stuur draait zich naar mij om en biedt mij een pruim aan. Op dat moment rijdt de auto over een oneffenheid en raakt uit balans. Hij begint heftig te slingeren. De bestuurder probeert de auto te corrigeren, maar dat maakt het slingeren alleen maar erger. Afwisselend zie ik het ravijn en dan weer de vlakte, het ravijn en de vlakte en weer het ravijn en de vlakte… De oranje vlakte blijkt bezaaid met groene cactussen. Sommige zijn lichter van kleur en hebben gestrekte armen, andere zijn klein, donker met lange stekels. Andere soorten planten hebben ronde bladeren met gele vlekken die het zonlicht weerkaatsen. Er doemen rotsen op in verschillende vormen en kleuren: bruin, oker, omber, paars, lila, roze, en karmijn. Het landschap ziet eruit als een enorm, kleurrijk aquarium waarboven de blauwe lucht bijna tastbaar is. Vanachter de rotsen zie ik een dolfijn opdoemen. Het lijkt een dolfijn, maar opeens verandert hij in een walvis en sproeit een waterfontein.
Er is een grote klap en de auto komt abrupt tot stilstand. Ik beland tussen de stoelen en de twee meisjes klappen tegen het dashboard aan. Ik hijs mij terug naar de achterbank en voel aan mijn lichaam of ik in orde ben. Het is doodstil; ik hoor alleen de tik, tak, tik, tak van de richtingaanwijzer. Behalve de oranje stofwolk, dat om ons heen hangt, is er niets te zien. De meisjes beginnen nu te bewegen en geluiden te maken; ook zij lijken in orde. Het stof daalt neer en wij stappen langzaam uit. De auto is tegen een rotsblok aangebotst, aan de ‘goede’ kant van de weg. Plotseling stopt er een auto waaruit een ouder echtpaar stapt. Zij blijken de ouders van één van de meisjes te zijn. Om te zien of wij in orde zijn, betasten zij ons. De man vraagt of ik kan lopen en zegt dat het beter is als ik naar het dorp terugloop. Dat doe ik. Het begint nu snel donker te worden, de maan komt op en het landschaap verliest zijn kleuren. De cactussen staan als grijze silhouetten in de vlakte.
Terug in het dorp heeft de chauffeur zijn bus gerepareerd en nodigt de reizigers uit om in te stappen. In de bus beginnen mijn armen en benen te trillen; ik kan er niet mee ophouden. In het donker rijden wij langs de plaats van het ongeluk, waar alleen een oranje zwaailicht te zien is. Zou het meisje de auto opzettelijk de goede kant hebben opgestuurd om ons te redden of was het een gelukkig toeval? Ik zal het nooit weten.
FALL
Onderweg naar Camp Grey is het al laat in de middag. Wij zij met een groepje van vier mensen, zoals door de parkwachters was aanbevolen. In je eentje is het makkelijk om hier te verdwalen of van een helling te vallen. Wij moeten opschieten, hebben nog elf kilometer te gaan en in het donker kun je hier niet lopen. Het verharde pad loopt door hoog gras. Aan onze rechter kant rijst een bergketen omhoog met een stuk of vijf toppen. Opeens eindigt het pad hier. Op zoek ernaar beklimmen wij de rotsen. Na ongeveer een half uur klimmen, bereiken wij zwetend de vlakte, waar het pad zich weer voortzet. Aan de ene kant zien wij hoe halverwege de bergtoppen dikke wolken hangen; het is alsof de spitsen de blauwe lucht doorklieven. Aan de andere kant is er een klif waarachter in de diepte zich een meer bevindt. Daarachter rijzen weer bergen op. In het meer drijven grote, blauwwitte ijsblokken die van de gletsjer Grey zijn afgebroken. Het uitzicht pakt ons bij de keel en boeit ons als een Sirenenzang.
Maar de zon begin al onder te gaan en wij moeten opschieten. Na een aantal kilometers begint het pad slingerend de bergwand op te gaan. Barbara klimt als eerste, daarna volgt Martin, dan Lorna en ik. Barbara gaat een bocht om vlak boven mij. Ik kijk omhoog en zie haar het evenwicht verliezen. In vertraagde tempo zie ik hoe zij haar ogen dichtdoet, uitademt, door de knieën gaat en hoe haar armen langs haar dijen gaan hangen. De zwaartekracht trekt eerst haar rugzak omlaag, dan haar torso en daarna haar armen en benen. Ik doe een stap, zet mijn linkervoet stevig aan de rand van het pad en reik naar voren om haar op te vangen. Dan druk ik haar met al mijn kracht tegen de rotswand. Tussen mij en de rots ingeklemd, komt zij tot stilstand. Kleinere stenen vallen naar beneden en verdwijnen rinkelend in de diepte. Lorna en Martin komen nu ook bij ons. Ik blijf Barbara tegen de wand aandrukken, totdat zij bij bewustzijn komt. Wij vragen haar of zij weer verder kan en zij knikt. Martin neemt haar rugzak en wij klimmen door. Op een gegeven moment loopt het pad weer vlak door het bos. Geconcentreerd en zwijgend vervolgen wij onze weg, terwijl het steeds donkerder wordt. In de verte kunnen wij het gepraat en de geluiden van Camp Grey al horen.
MYSTICAL AND ENIGMATIC
Cusco is prachtig; koloniale architectuur, roodbruine en omberkleurige huizen met houten balkons en een barok-klooster. Op een gegeven moment drukt iemand mij een folder in de hand met de tekst: 'Walking from one ancient Inca ruin to the next is a mystical and enigmatic experience you will never forget.' Er staan inderdaad indrukwekkende foto’s in van paden in de bergen, langs riviertjes en van bossen in de mist. Dit wil ik zien, dit wil ik beleven. Bij de Inca Trail Tours, waar de folder vandaan komt, wordt mij verteld dat ik het park niet alleen mag betreden. Ik moet een tour met een gids boeken, maar voorlopig zijn alle tours al vol. Wat ik nog kan doen, is met de trein naar de stad Aguas Calientes reizen en van daaruit het laatste stukje lopen.
De trein is halfvol. De passagiers zitten lui op de banken hun proviand te eten. Langs het spoor zie ik een groep mensen met rugzakken lopen. Waarschijnlijk horen ze bij de Inca Trail Tours. Wij zijn nu hoger in de bergen en in de verte kan ik de rode dakpannen van de stad zien.
Na drie kwartier langzaam rijden, en nog ver weg van het eindstation, stopt de trein plotseling. Onze oponthoud duurt lang; mensen beginnen zich te ergeren aan de slechte dienstverlening. Na ongeveer een uur horen wij een schot. Conducteurs snellen met serieuze gezichten door de gangen naar het einde van de trein. Het schot deed de reizigers schrikken, maar nu beginnen zij in paniek te raken. Wat is er aan de hand? Een tiental bewapende mannen omsingelt de trein. Een conducteur en een man met een geweer komen onze wagon binnen en sommeren ons op onze plaatsen te blijven zitten. Wij kijken elkaar vragend aan. Een besnorde man, die voor mij zit, veegt met een lichtblauw zakdoekje dikke zweetdruppels van zijn rood aangelopen gezicht. De oudere vrouw naast mij haalt een houten kruis uit haar tas en begint zachtjes te bidden. Aan de overkant van het gangpad omarmt een echtpaar elkaar. De vrouw naast hen huilt. Haar tranen glijden traag langs haar wangen en haar mond staat wijd open, maar er komt geen geluid uit. Dan horen wij nog twee schoten. Het duurt lang of misschien juist kort, maar het voelt aan als eeuwen. De bewapende mannen buiten vertrekken en de trein begint terug te rijden.
Wat er precies gebeurd is, weet ik niet. Ik heb Aguas Calientes – noch Machu Picchu met zijn ‘mystiek en raadselachtigheid’ ooit bereikt, maar ik heb wel iets subliems ervaren. Later bleek dat wij met de trein te midden van een geschil van de overheid met de lokale regering terecht waren gekomen.
