Tomatensoep, aardappelpuree en slagroom zijn wapens tegen de klimaatverandering geworden. Activisten gooien deze etenswaren tegen beroemde schilderijen aan, waarna ze zich aan de wanden van musea en aan kunstwerken vastkleven om hun statements luid te verkondigen.
Zo heeft een lid van de actiegroep Just Stop Oil in het Mauritshuis in Den Haag zijn hoofd tegen het Meisje met de parel van Vermeer aangeplakt, terwijl zijn kompaan hem met tomatensaus overgoot.2) Het rode symbool van de verontwaardiging kwam dus op het verkeerde sujet terecht. Bij acties, gericht op werken van Botticelli, Vermeer, Monet en Van Gogh, gaat het bloed van kunstliefhebbers koken. ‘Wat hebben deze kunstenaars misdaan?’ ‘Waarom wordt het mooiste en dierbaarste van ons cultureel erfgoed kapotgemaakt?’
De actievoerders hadden wat uit te leggen. Ze ‘bewerkten’ alleen schilderijen achter glas. Kunst was niet hun doel, maar een middel om aandacht op de vernietiging van de planeet te vestigen. Het gaat hen om de analogie tussen planeet en kunst, want beide zijn ‘mooi, kwetsbaar en onbetaalbaar’. Eerder demonstreerden ze tegen de fossiele industrie, maar aangezien zoiets nauwelijks nog stof doet opwaaien, moesten ze wel drastische maatregelen treffen, opdat de pers en de sociale media hun boodschap massaal zouden verspreidden.
Klimaatactivisten gebruiken dus de symbolische waarden van kunst en musea om grote verontwaardiging te genereren. Na het ‘tomateren’ van de Zonnebloemen van Van Gogh in de National Gallery te Londen, riepen ze: ‘Wat is meer waard? Kunst of leven?’ 3) Volgens de Zweedse klimaatwetenschapper Andreas Malm hebben ze goede bedoelingen, maar ze wekken ook de indruk ‘iets tegen kunst te hebben’.4) En zo kwamen de acties ook bij kunstliefhebbers en museumdirecteuren over. Cathelijne Broers, eerder directeur van de Hermitage, meende dat ‘kunst niet weg hoeft voor het klimaat’. De activisten gingen van een ‘valse tegenstelling’ uit.
De directeuren toonden zich verontrust. Stel dat actievoerders een schilderij zonder glasplaat zouden beschadigen. Stel dat er paniek uitbreekt wat tot vernieling van kunstwerken zou leiden. Maar volgens Philippe Van Cauteren, directeur van het S.M.A.K. in Gent, gaat het activisten en musea om hetzelfde: bezorgdheid over de toekomst van zowel de planeet als de kunst. ‘Als een kunstenaar zo’n actie doet, zouden we dat een performance noemen en dat valideren.’ 5) Hierbij sloot ook Bianca Stigter aan. Volgens haar is zo’n actie een ‘nep beeldenstorm’, gericht op meesterwerken aan ‘de top van de westerse kunstgeschiedenis’. Dit kan als een ‘protest-performance’ gezien worden.6)
Komen klimaatacties met kunstuitingen overeen of hebben we hier met ‘verzoeningspolitiek’ te maken die de belangen van beide partijen met elkaar in overeenstemming wil brengen? De museumdirecteuren benadrukten hun conserverende taken. Zo ook Rein Wolfs, directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, die het beheren en bewaren van de collectie als de belangrijkste museale taken ziet. Hij begrijpt ‘dat mensen naar middelen zoeken om de urgentie van het klimaatprobleem duidelijk te maken’, maar vindt de acties ‘niet de manier’ hiervoor. 7) Toch zouden we van het Stedelijk kunnen verwachten dat het dichter bij de actiegroepen staat. Het museum toont zich immers geëngageerd, zoals onder andere bleek in de tentoonstelling Kirchner en Nolde, Expressionisme Kolonialisme in 2021.8) Hier werden de kunstwerken voor moreel afkeurenswaardige documenten van kolonialisme, racisme en culturele toe-eigening aangezien. Zo’n benadering tast echter de artistieke en geestelijke waarden van kunstwerken aan. Is dit ook een ‘nep beeldenstorm’ of een echte?
Nederlanders reageerden op de klimaatacties met: ‘Blijf met je handen van ons cultureel erfgoed af’. Kunstwerken kunnen met dynamiet worden vernietigd, zoals de Boeddha’s van Bamiyan, maar ook met symbolische middelen worden beschadigd.9) Klimaatactivisten en sommige musea passen deze soort destructie toe op de westerse kunstcanon, respectievelijk vanuit bezorgdheid om de planeet en om de moraal van mensen.
Kennelijk bestaat nu de neiging om kunst en cultuur symbolisch voor ‘het allerbelangrijkste’ te offeren. Maar de resultaten van dergelijke goede bedoelingen kunnen flink tegenvallen. We weten meestal niet of we de juiste methoden hebben gekozen voor onze doelen en we kunnen niet alle consequenties van onze acties overzien. De symbolische destructie van kunst en cultuur kan snel in echte vernieling omslaan.10) Daar redden we de planeet niet mee en verbeteren we ook niet de moraal. Wel kunnen we van alles onherstelbaar kapotmaken. Na de aanvankelijke ‘nep beeldenstormen’, zouden actievoerders en instanties naar constructieve samenwerkingen moeten zoeken om voor onze enorme problemen oplossingen te vinden. Ik hoop maar dat zoiets gebeurt.11)
KATALIN HERZOG
Deze column werd gepubliceerd in de KunstKrant 27ste jg. nr. 1, jan./febr. 2023, p. 11.
...............................................
NOTEN (na publicatie toegevoegd)
1. Vlak na publicatie van deze column werden de hier besproken activisten als 'kunstklever' benoemd.
Dit is de officiële naam geworden.
2. Bij eerdere klimaatacties werd tomatensoep of tomaten in blik over kunstwerken gegoten. Daarna hoorde het 'tomateren' bij dergelijke acties.
3. De activisten die op 13 oktober 2022 de Zonnebloemen van Van Gogh in de National Galllery te Londen bewerkten, waren Phoebe Plummer en Anna Holland, leden van 'Just Stop Oil'. Deze actiegroep richt zich specifiek op de overheidssteun voor de fossiele industrie. Net als andere activisten lichten ze journalisten in over de lokatie en het tijdstip van hun acties om door foto's en verslagen in de media hun boodschap te verspreiden en te versterken.
4. Andreas Malm in een interview met Maartje Bakker: 'Soep over een schilderij gooien? Een te tamme actie vindt klimaatactivist Andreas Malm', in De Volkskrant, 4. 11. 2022.
5. Philipp Van Cauteren op 17. 11. 2022 in 'De wereld van Sophie' op de Belgische Radio 1.
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/11/17/philippe-van-cauteren-wil-samenwerken-met-klimaatactivisten/
6. Bianca Stigter in haar artikel 'Let op: deze beeldenstorm is nep' in de NRC, 10. 11. 2022.
7. Rein Wolfs in een interview met Hans den Hartog Jager: 'Het Stedelijk heeft de arrogantie achter zich gelaten', in de NRC op 10. 11. 2022.
8. Zie de column 'Expressionisme als Kolonialisme' op deze blog: https://kunstzaken.blogspot.com/2021/12/expressionisme-als-kolonialisme.html
9. De laatste jaren wordt het bijvoorbeeld door sociale media steeds duidelijker dat men met behulp van symbolische middelen mensen en dingen zodanig kan beschadigen dat niemand er iets mee te maken wil hebben. Dit gebeurt onder meer door schelden en roddelen, bij de verspreiding van nepnieuws in de media en bij framing in de politiek, maar ook door het maken van tentoonstellingen in musea.
10. De filosoof Hans Achterhuis schrijft in zijn artikel 'Geweld is geen rationeel middel', in de `NRC, 11. 3. 2023 dat geweld ook verslavend kan werken. 'Je kunt er vaak niet zomaar mee stoppen, het kan om zich heen grijpen als een steppenbrand. Je beheerst het niet als een simpel middel.' In zijn boek Met alle geweld, (2008) wordt dit uitgebreid behandeld.
11. In zijn artikel 'Klimaatactivisten en hun critici zitten in hetzelfde schuitje' ( NRC, 2.9. 2022)
meent Thijs Weststijn, hoogleraar kunstgeschiedenis, dat kunstliefhebbers, musea en klimaatactivisten dezelfde belangen hebben. Niet alleen de natuur, maar ook het cultureel erfgoed heeft onder de klimaatcrisis te lijden. Daarom zou men, volgens Weststijn samen moeten optrekken tegen de overheidssubsidie voor de fossiele industrie.
